डाविन कॅसल (स्लोव्हाकीया) :- (विदेशातले किल्ले भाग -१)

 

डाविन कॅसल (स्लोव्हाकीया)

१९९० नंतर खऱ्या अर्थाने ट्रेकिंग चालू झाले. त्यावेळी किल्ल्या जवळ पोहोचण्यासाठी एसटी शिवाय दुसरा पर्याय नव्हता. कल्याण, नाशिक, नगर, पुणे, सातारा इत्यादी मुख्य शहराच्या एस्टी डेपोतून किल्ल्याच्या गावाच्या पायथ्याशी पोहोचणाऱ्या बसेस निघत. त्यामुळे पहाटे पहाटे या डेपोत उतरून एसटी कॅन्टीन मध्ये पोहे किंवा मिसळ (तेव्हा हे दोनच पर्याय होते) यावर ताव मारून पुढचा प्रवास चालू करावा लागे. ट्रेकच्या किश्श्यां एवढेच एसटी कशी मिळवली, ती मध्येच कशी बंद पडली, टायर पंक्चर झाल्यावरही मुंबईला जाणारी परतीची एसटी कशी पकडली याचे रंजक किस्से आम्ही एकमेकांना सांगत असू.

त्यानंतर एस्टीला पर्याय म्हणून "माणसांपरीस मेंढर बरी " अशा प्रकारे माणसं कोंबून नेणाऱ्या वडाप आल्या, त्याकाळी टपावर, बोनेटवर बसूनही प्रवास करावे लागले. २०१० नंतर प्रायव्हेट गाड्या घेऊन किल्ल्याच्या थेट पायाथ्याशी जायची सोय झाली. त्यामुळे एसटीचा प्रवास कमी झाला. पण अजूनही मधून मधून खुमखुमी येते.  ट्रेकला ठराविक कोरम जमत नव्हता आणि परीक्षा संपल्याने कौस्तुभला किल्ल्यावर जायचे होते मग आम्ही दोघेच  नगर जवळच्या मांजरसुभा किल्ला पाहायला एसटीने निघालो. जाऊन येऊन एस्टीचा प्रवास १२ तास आणि किल्ला बघायला लागले २ तास असा सुखद प्रवास झाला.

हे सगळं आठवण्याचे कारण म्हणजे स्लोव्हाकिया राजधानी ब्राटिस्लाव्हा बघायला जाणार होतो त्याच्या आजुबाजूला किल्ले आहेत का शोधत असताना डाविन कॅसल किल्ला सापडला. मग किल्ला पाहायला जाण्यासाठी स्वस्त पर्याय शोधायला सुरुवात केली तेंव्हा कळलं की किल्ल्याच्या पायाथ्यापर्यंत तिथली स्थानिक एसटी जाते. मग तोच पर्याय निवडला. आमचा मुक्काम ऑस्ट्रियाची राजधानी व्हिएन्ना मध्ये होता. सकाळी ६ वाजता व्हिएन्नाच्या रेल्वे स्टेशन जवळ असलेल्या बस टर्मिनलवर पोहोचलो. 

ऑस्ट्रीयाची राजधानी व्हिएन्नापासून ब्राटिस्लाव्हा ७५ किलोमीटरवर आहे. ब्राटिस्लाव्हात दोन मोठी बस टर्मिनल आहेत. त्यापैकी Most SNP हे बस टर्मिनल ब्राटिस्लाव्हातील सुप्रसिद्ध UFO ब्रीज खाली आहे. या बस स्थानकावरून दर वीस मिनिटांनी २९ नंबरची बस "डाविन कॅसलला" जाते. आम्ही व्हिएन्नाहून सकाळी लवकर निघून Most SNP स्थानकाल पोहोचलो. तिथे ९.३० ची Opletalova VWD बस इंडीकेटरवर लावली होती. बस स्थानकातल्या तिकिट व्हेंडींग मशीनवर ०.९० युरोचे तिकिट काढून बस थांब्यावर उभे राहील्यावर बरोब्बर ९.३० वाजता बस आली. बसमध्ये तिकिट व्हॅलिडेटींग मशीन होते. त्यावर तिकीट व्हॅलिडेट केले. दोन थांब्यांनंतर बस महामार्ग सोडून छोट्या रस्त्याला लागली. आता चित्रातली वाटावी अशी छोटी गावे, जंगल, ओहळ दिसायला लागले. बसच्या इंडीकेटरवर पुढील स्थानक डाविन कॅसल असे झळकल्यावर उतरायची तयारी केली. दुतर्फा सुंदर घरे असलेल्या गावात बस थांबली आम्ही बसमधून उतरल्यावर बस निघून गेली. 

 आता नक्की कुठल्या दिशेला जायचे हा प्रश्न होता. युरोपमधील इतर गावांसारखे या गावातही रस्त्यावर चिटपाखरू नव्हते. गावात शिरतांना बसने एक वळण घेतलेले त्यावेळी नदी ओझरती दिसली होती. डाविन कॅसल नद्यांच्या संगमावर असल्यामुळे नदीच्या दिशेने निघालो. मुख्य रस्ता सोडल्यावर उजव्या बाजूला नदीकडे जाणारी आखीव रेखीव पायवाट होती. त्या वाटेने चालायला सुरुवात केल्यावर पाच मिनिटात नदीजवळ पोहोचलो. डॅन्यूब नदीच्या विस्तीर्ण पात्राने एक मोठे वळण या ठिकाणी घेतले होते. थोडे पुढे गेल्यावर उजव्या बाजूला झाडीतून किल्ल्याच्या तटबंदी आणि बुरुजाचे प्रथम दर्शन झाले. येथे एक बोटीचा धक्का होता आणि त्या ठिकाणी असलेल्या फलकावर दिवसातून दोनदा ब्राटिस्लावा ते डेव्हीन कॅसल बोटसेवा आहे असे कळले. याच्या बाजूला डेव्हीन कॅसलचा नकाशा असलेला एक फलक होता पण त्यावरील माहिती स्थानिक भाषेत होती. डॅन्यूब नदी डाव्या हाताला आणि किल्ला उजव्या हाताला ठेवत पायवाटेवरून पुढे चालायला सुरुवात केली. डाव्या बाजूला एका खांबावर कुंपणासाठी वापरल्या जाणाऱ्या काटेरी तारेची मोठी भेंडोळी ठेवलेली होती. हे एक स्मारक होते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर कम्युनिस्ट राजवटीच्या पोलादी पडद्याआड झेकोस्लाव्हेकीयाच्या नागरिकांवर अत्याचार सुरू होते. त्यांना मूलभूत स्वातंत्र्यापासूनही वंचित ठेवण्यात आले होते. १० डिसेंबर १९८९ रोजी एक लाख लोकांचा जमाव या ठिकाणी जमला आणि त्यांनी या ठिकाणचे तारेचे कुंपण तोडून टाकले. या आंदोलनाला hoj Europ (Hello Europe) Fall of Iron Curtain या नावाने ओळखले जाते. 

पुढे गेल्यावर किल्ल्याच्या डोंगरात थोड्या उंचीवर खोदलेल्या दोन गुहा दिसल्या. एका माणसाला व्यवस्थित बसता येईल अशा मानवनिर्मित गुहा टेहळणीसाठी बसणाऱ्या माणसांचे ऊन पावसापासून संरक्षण व्हावे यासाठी खोदलेल्या होत्या. याठिकाणी किल्ल्याच्या डोंगरापासून सुट्या असलेल्या दोन सुळक्यांवर टेहळणीसाठी बांधलेले बुरुज परीकथेतल्या किल्ल्याच्या बुरुजांसारखे दिसत होते. 

 

The Gate of Freedom

पुढच्या वळणावर उजव्या बाजूने येणारी मोरावा नदी डॅन्यूब नदीला मिळत होती. या संगमावर एक Brona Slobody The Gate of Freedom हे स्मारक उभारलेले आहे. पांढऱ्या शुभ्र रंगात रंगवलेली दरवाजाची एक भव्य चौकट व त्यावर बंदुकीच्या गोळ्या मारल्यामुळे पडलेले खड्डे असे या स्मारकाचे स्वरूप आहे. कम्युनिस्ट राजवटीच्या काळात अनेक जणांनी डॅन्यूब नदी पार करून ऑस्ट्रीयात (युरोपात) पळून जाण्याचा प्रयत्न केला होता. सीमेवर असलेल्या सैन्याने त्यांना गोळ्या घालून ठार केले होते. या ठिकाणी बळी पडलेल्यांच्या स्मरणार्थ हे स्मारक उभारण्यात आलेले आहे. आजूबाजूचा नयनरम्य परिसर,  नद्यांची दुथडी भरून वाहाणारी पात्र अशी सगळी सुखद दृश्ये आज पाहतांना काही दशकांपूर्वी याच ठिकाणी रक्तरंजित घटना ही नित्याची गोष्ट होती हे खरे ही वाटत नव्हते. या स्मारकाजवळ एक आणि थोडा पुढे एक असे दोन तलाव होते मोरावा नदीला येणाऱ्या पुरावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी या ठिकाणी तलावांची निर्मिती करण्यात आली. पूर परिस्थितीत नदी पात्रातले जादा पाणी या तलावात साठवले जाते. बाजूलाच परिसरात आढळणारे कीटक, सरपटणारे प्राणी, पक्षी, प्राणी बल्ल्याच्या आणि इथली नैसर्गिक परिसंस्था यांच्याबद्दल माहिती देणारा फलक लावलेला होता. हे सर्व पाहून पुन्हा पायवाटेवर आलो.

 

टेहळणी गुहा

टेहळणी मनोरे

थोडे अंतर चालून गेल्यावर डोंगरावरून आलेली तटबंदी थेट नदी पात्रापर्यंत बांधलेली होती. या तटबंदीतील दरवाजा (South Gate) ओलांडल्यावर समोर मोठा वाहनतळ आणि काही रेस्टॉरंट दिसली. किल्ल्याच्या मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ यायला इतका वेळ का लागला ते आत्ता लक्षात आले. बस जिथे थांबली तेथून नदीच्या दिशेला न जाता बस गेली त्या दिशेला चालत गेलो तर पाच मिनिटात या वाहनतळाशी पोहोचलो असतो. पण किल्ल्याला मागच्या बाजूने वळसा घालून मुख्य प्रवेशद्वारापाशी पोहोचायला आम्हाला अर्धा तास लागला असला तरी तो वेळ वाया मात्र गेला नव्हता. किल्ल्याची मागची बाजू, नद्यांचा संगम आणि दोन स्मारके पाहता आली. वाट चुकलो नसतो तर किल्ला पाहिल्यावर या बाजूला आम्ही फिरकलोही नसतो.

 

                                     डाविन कॅसलचा टाईम लॅप्स पाहाण्याकरिता  प्ले बटन दाबा

जर्मनीत उगम पावणारी डॅन्यूब आणि चेक रिपब्लिक येथे उगम पावणाऱ्या मोरावा नदीच्या संगमावर स्लोव्हाकीया देशात डाविन कॅसल उभा आहे. डॅन्यूब ही युरोपातली दुसऱ्या क्रमांकाची नदी आहे. जर्मनीत उगम पावून २८५० किलोमीटरचा प्रवास करून ही नदी काळ्या समुद्राला जाऊन मिळते. आजपर्यंत अनेक संस्कृती या नदीच्या काठी उदयास आल्या, नांदल्या आणि काळाच्या ओघात नष्ट झाल्या. त्यातलीच एक आपल्या सर्वांना सुपरिचित असलेली रोमन संस्कृतीही या नदीच्या काठाने फोफावली. आजच्या घडीला व्हिएन्ना (ऑस्ट्रिया), ब्राटीस्लावा(स्लोव्हाकिया),  बुडापेस्ट (हंगेरी), बेलग्रेड (सर्बिया) या चार देशांच्या राजधान्या या नदीच्या काठी वसलेल्या आहेत. अशा या पूर्व युरोपच्या जिवनदायी नदीच्या काठी अनेक किल्ले आहेत.

 

डॅन्यूब आणि मोरावा नदीचा संगम

स्लोव्हाकियाची (पूर्वीचे झेकोस्लावेकिया) राजधानी ब्राटीस्लावापासून १३ किलोमीटरवर डॅन्यूब आणि मोरावा नदीचा संगम आहे. या संगमावर डाविन कॅसल उभा आहे. प्राचीन काळापासून या नद्यांचा उपयोग व्यापारासाठी आणि वाहतुकीसाठी केला जात असे. तसेच उत्तर युरोपातून (आजच्या रशियातून) दक्षिण युरोपातील इटलीपर्यंत जाणारा "अंबर" व्यापारी मार्गही याच नद्यांच्या खोऱ्यातून जात होता. नवाश्मयुगापासून या मार्गावर अंबर या दागिन्यात वापरल्या जाणाऱ्या पिवळ्या रंगाच्या खड्याचा व्यापार होत असे. उत्तरेत सापाडणाऱ्या या अंबरला उत्तरेचे सोने म्हणून ओळखले जात असे. याशिवाय या सागरी किनारा नसलेल्या देशांचा मिठाचा व्यापार याच मार्गावरून होत होता. व्यापारी मार्गामुळे या नद्यांच्या खोऱ्यांची भरभराट झाली आणि या मार्गांच्या संरक्षणासाठी वेगवेगळ्या काळात किल्ल्यांची निर्मिती करण्यात आली.

 

किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशव्दार

 किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार (West Gate) सुस्थितीत होते. माचीपासून (डोंगरावरून) आलेली तटबंदी खाली उतरून थेट गावापर्यंत गेलेली होती. तटबंदीत पंचकोनी, चौकोनी आणि अर्धगोल बुरुज होते, याच तटबंदीत गावाजवळ किल्ल्याचे तिसरे प्रवेशद्वार (North Gate) आहे. किल्ला तीन भागात वसलेला आहे. गावाजवळील उत्तर प्रवेशद्वारापासून (North Gate) मुख्य प्रवेशद्वारा (West Gate) पर्यंतच्या भागाला Lower castle म्हणतात (ज्याला आपण घेरा म्हणतो). मधल्या भागाला Middle castle म्हणतात (ज्याला आपण माची म्हणतो) आणि सर्वांत वरच्या भागाला Upper castle म्हणतात. (ज्याला आपण बालेकिल्ला म्हणतो). मुख्य प्रवेशद्वारावर माणशी पाच युरोचे तिकीट काढून किल्ल्यात प्रवेश केला. प्रवेश केल्यावर उजव्या बाजूला डोंगरावर माची आणि बालेकिल्ला दिसत होता. माचीवरच्या एका मोठ्या बुरुजात एक खिडकी अशाप्रकारे बनवली होती की तेथे बसून मुख्य प्रवेशद्वारावर लक्ष ठेवता येईल. प्रवेशद्वाराच्या मागच्या बाजूला रोमन साम्राज्याच्या काळातल्या वास्तूचे अवशेष आहेत. इसवी सन १९९८ मध्ये येथे केलेल्या उत्खननात एका मातीच्या भांड्यात रोमनकालीन ७० चांदीची नाणी सापडली होती. थोडे पुढे गेल्यावर काही वास्तूंचे चौथरे आहेत. या ठिकाणी उत्खनन केल्यावर अकराव्या शतकातली खापरे आणि नाणी सापडली. त्यावरून या ठिकाणी अकराव्या ते तेराव्या शतकात वस्ती असावी असा अनुमान काढण्यात आले.

 

उत्तर प्रवेशद्वारापासून किल्ल्याच्या या भागातून दोन वाटा फुटतात. एक वाट माची आणि बालेकिल्ल्याकडे आणि दुसरी वाट किल्ल्याच्या गावाकडील भागात जात होती. आम्ही प्रथम किल्ल्याच्या माचीकडे निघालो. पायवाटेच्या दुतर्फा वेगवेगळ्या रंगाची रानफुले फुलली होती. तुतीने लगडलेली झाडे पायवाटेच्या बाजूला होती. लोक जाता येता फळ काढून तोंडात टाकत होते. पायवाटेने चढून वर आल्यावर एक खंदक लागला. त्या खंदकावर आता लाकडी पूल टाकलेला आहे. पूल ओलांडल्यावर आपण माचीच्या प्रवेशद्वारापाशी येतो.

 

माची (Middle Castle)

माचीच्या (Middle Castle) प्रवेशद्वाराच्या बाजूला दोन बुरुज आहेत. प्रवेशद्वारापासून सुरू झालेली तटबंदी पूर्ण माचीला आपल्या कवेत घेते. प्रवेशद्वारातून माचीवर प्रवेश केल्यावर समोर गॉथिक शैलीतील एक विहीर दिसते. पंधराव्या शतकात बांधलेली ही विहीर ५५ मीटर खोल आहे. विहिरीचा व्यास २.४ मीटर आहे. या विहिरीला डॅन्यूब आणि मोरवे या दोन नद्यांचे पाणी मिळते अशी लोकांची श्रद्धा आहे. पण किल्ल्याच्या डोंगरावर पडणारे पावसाचे पाणी झिरपून विहिरीत येते. विहिरीत येणाऱ्या पाण्याबरोबर गाळ येऊ नये यासाठी डॅन्यूब नदीत मिळणारी खडी विहिरीच्या भोवती पसरलेली आहे. विहीर बांधण्यासाठी वापरलेल्या दगडांवर पाथरवटांनी वेगवेगळ्या खुणा केलेल्या आहेत, अशा २४ प्रकारच्या खुणा या दगडांवर सापडलेल्या आहेत. त्या विहिरीच्या बाजूला लावलेल्या फलकावर दर्शवण्यात आल्या आहेत. 

 

रेनिसांस महाल

विहिरीच्या समोर असलेल्या 'रेनिसांस” महाल दोन मजली असावा. त्याचा तळमजला आज शाबूत आहे. त्यात डाविन कॅसलचा इतिहास सांगणारे प्रदर्शन कायम स्वरूपी मांडून ठेवलेले आहे. प्रदर्शन पाहून माचीच्या टोकावर गरे महालाकडे निघालो. इसवी सनाच्या पंधराव्या शतकात गरे सम्राटाने बांधलेल्या या दुमजली महालाची एक भिंत उभी आहे. या भिंतीत असलेल्या दरवाजातून बाहेर पडल्यावर एक मोठी अर्धवर्तुळाकार बाल्कनी आहे. या बाल्कनीतून डॅन्युबचे भव्य पात्र, संगम, बालेकिल्ल्याचा काही भाग आणि सुळक्यांवर असलेले वॉच टॉवर दिसतात. नदीवरून येणारा गार वारा आणि समोर दिसणारे अप्रतिम दृश्य यामुळे इथून पटकन पाय निघत नाही. 

टेहळणी मनोरा

गरे महाल

गरे महाल पाहून परत विहिरीपाशी येऊन बालेकिल्ल्याकडे निघालो. माची आणि बालेकिल्ल्यामध्ये खंदक आहे. त्यावर आता कायमस्वरूपी पूल बांधलेला आहे. हा पूल पार केल्यावर चढण चालू होते. दगडात बांधलेल्या पायऱ्या आणि लोखंडी शिडीने आपण थोड्याच वेळात चांगलीच उंची गाठतो आणि बालेकिल्ल्याच्या पहिल्या टप्प्यावर पोहोचतो. या ठिकाणी कातळात खोदलेल्या गुहा आहेत. त्यात किल्ल्यावर सापडलेल्या वस्तूंचे,  नाण्यांचे, शस्त्रास्त्रांचे अतिशय सुंदर आणि माहितीपूर्ण प्रदर्शन मांडलेले आहे. यात किल्ल्यावर लोहाराच्या घरात सापडलेली दुधारी तलवार येथे ठेवलेली आहे. याशिवाय काही राजचिन्हे ठेवलेली आहेत. यातील गैरे घराण्याचे राजचिन्ह (Coat of Arms) हे आपल्याकडे आढळणाऱ्या सर्पशिल्पासारखे आहे. महालातील नक्षीदार दगड,  किल्ल्यात पाणी खेळवण्यासाठी वापरण्यात आलेल्या मातीच्या नळ्यांचे अवशेष, विटा, किल्ल्याची प्रतिकृती अशा बऱ्याच गोष्टी प्रदर्शनात पाहता येतात. 

 

विहिर

किल्ल्याच्या इतिहासात डोकावल्यास आत्ता असलेल्या माचीच्या भागात ख्रिस्तपूर्व पाचव्या शतकापासून वसाहती असल्याचे पुरावे सापडतात. ताम्रयुगाच्या सुरुवातीच्या काळातील किल्ल्याचे अवशेष येथे सापडलेले आहेत. लाकडाचे ओंडके, चिखल आणि दगडांचा वापर करून हा किल्ला बांधलेला होता. सत्तेचे केंद्र म्हणून किल्ल्याची कीर्ती वाढायला लागल्यावर येथील वस्ती वाढतच गेली. व्हेलाटाईस (Velatice), पोडोली (Podoli), सेल्टीक (Celtic) इत्यादी संस्कृती येथे नांदल्या. सेल्टीक संस्कृतीने येथे शंभर वर्षे राज्य केले. जर्मन टोळ्यांनी त्यांच्यावर हल्ला करून किल्ला ताब्यात घेतला. इसवी सनाच्या पहिल्या शतकाच्या शेवटी हा किल्ला रोमन साम्राज्याचा भाग झाला. रोमन साम्राज्याच्या अस्तानंतर नवव्या शतकापर्यंत किल्ल्याचा इतिहास अज्ञात आहे.

 

युरोपातील व्यापारी केंद्र

त्यानंतर आलेल्या मोराविया (मोरावा नदीवरून या घराण्याचे नाव मोराविया पडले) घराण्याने (इसवी सन ८३३ - ९०७) डाविन कॅसलला गतवैभव प्राप्त करुन दिले. त्यानंतर गरे घराण्याने (इसवी सन १४१९-१४६०) किल्ला नव्याने बांधून काढला. त्यात गरे महाल आणि माची व त्याखालील भागातली बांधकामे करण्यात आली. त्या काळात बालेकिल्ल्यावर फारशी बांधकामे नव्हती. इसवी सन १४६० मध्ये मोरविया घराण्याचा पाडाव करून सेंट जॉर्ज आणि बोसिंग घराण्याने हा किल्ला ताब्यात घेतला. इ.स. १५२१ मध्ये त्यांनी किल्ला हंगेरीचा राजा लुईस दुसरा याच्या हवाली केला. इ. स. १५२७ ते १६०५ हा किल्ला बॅथोरी घराण्याकडे होता. इ. स. १६३५ मध्ये पॅल्फी घराण्याकडे हा किल्ला गेला. इ. स. १८०९ मध्ये नेपोलियनच्या सैन्याने किल्ल्यावर हल्ला केला. त्यांनी किल्ला ताब्यात न घेता जाळपोळ आणि विध्वंस केला. त्यानंतरही किल्ला पॅल्फी घराण्याकडे होता;  पण त्यांनी त्याची डागडुजी केली नाही. दिनांक २५ मे १९३२ रोजी त्यांनी झेकोस्लाव्हेकीया रिपब्लिकला हा किल्ला विकून टाकला.

 

गुहेतले प्रदर्शन

गैरे घराण्याचे राजचिन्ह

दुधारी तलवार 

गुहेतले प्रदर्शन पाहून किल्ल्याचा सर्वोच्च माथा गाठला. डॅन्यूब आणि मोरावा नदीचे खोरे, डाविन गाव त्या मागील डोंगर असा दूरवरचा प्रदेश नजरेच्या टप्प्यात येत होता. बालेकिल्ल्यावरून उतरून माचीचा दरवाजा गाठला आणि किल्ला चढलो त्याच्या विरुद्ध दिशेला चालायला सुरुवात केली. एक छोटी पायवाट एका उंचवट्यावर जात होती. त्या पायवाटेने टेकाडावर चढल्यावर एका चॅपलचे अवशेष पाहायला मिळतात. चॅपल पाहून पुन्हा पायवाटेवर येऊन पुढे गेल्यावर डाव्या हाताला दारूखान्याची लांबलचक इमारत आहे. दारूखाना पाहून पुढे चालत गेल्यावर वाट दाट झाडीतून जाते, वाटेत लागणारा लाकडी पूल ओलांडल्यावर समोर किल्ल्याचे डेन्यूब नदीच्या दिशेला असलेले प्रवशेद्वार आहे. किल्ल्याच्या टोकाला असलेले प्रवेशद्वार पाहून किल्ल्याच्या मुख्य दरवाजाकडे येतांना डाव्या बाजूला उद्ध्वस्त घराचे चौथरे दिसतात. या ठिकाणी पुरातत्त्व खात्याने उत्खनन केल्यावर त्यांना चुन्यात बांधलेली भट्टी मिळाली जवळच लाकडे साठवण्याची जागाही होती. या ठिकाणी एक दुधारी तलवार मिळाली. ती किल्ल्यावरील गुहेतल्या प्रदर्शनात पाहायला मिळते. उत्खननात मिळालेल्या सर्व गोष्टींचा अभ्यास करून असा निष्कर्ष काढण्यात आला की, या ठिकाणी लोहाराचे घर होते. किल्ल्याचा घेऱ्याचा भाग बघण्यासाठी पायवाटेने अजून खाली उतरलो. या भागात फारसे अवशेष नाहीत. किल्ल्याचा गावच्या दिशेचा उत्तरेचा दरवाजा पाहून पुन्हा मुख्य दरवाजापाशी आल्यावर आमची गडफेरी पूर्ण झाली. डेव्हीन कॅसल आणि परिसर तीन तासात व्यवस्थित पाहून होतो. व्हिएन्ना, बुडापेस्ट इथे हल्ली बरेच भारतीय पर्यटक जातात. त्यांच्या कार्यक्रमात एक दिवस ब्राटीस्लाव्हाची सहल असते. या ब्राटिस्लाव्हापासून जवळच असलेला हा सुंदर किल्ला आणि परिसर एकदा तरी जाऊन पाहावा असा आहे.

  

बालेकिल्ला Upper Castle

जाण्यासाठी  :- डाविन कॅसलला जाण्यासाठी प्रथम ब्राटीस्लावा या स्लोव्हाकियाच्या राजधानीत पोहोचावे लागते. ब्राटीस्लावा रेल्वेने आणि रस्त्याने युरोप मधील सर्व शहरांशी जोडलेले आहे. Most SNP हे बस टर्मिनल ब्राटिस्लाव्हातील सुप्रसिद्ध UFO ब्रीज खाली आहे. या बस स्थानकावरून दर वीस मिनिटांनी २९ नंबरची बस "डाविन कॅसलला" जाते.

 

डाविन कॅसल गाव

Photos by :- Amit Samant & Kaustubh Samant © Copy right

कॅमेरा :- Nikon P900 , Gopro Hero 5 

१) डॅन्यूब संथ वाहातेच आहे ..... “Shoes on the Danube” Budapest हा ब्लॉग वाचण्या करिता खालील लिंकवर टिचकी मारा ..

https://samantfort.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

२) स्वस्तात मस्त सफ़र बुडापेस्टची  भाग- १ (Budapest in two days) हा ब्लॉग वाचण्या करिता खालील लिंकवर टिचकी मारा ..

https://samantfort.blogspot.com/2019/09/what-where-to-eat-buy-in-budapest.html

३) स्वस्तात मस्त बुडापेस्ट (भाग - २ ) What & where to eat & buy in Budapest हा ब्लॉग वाचण्या करिता खालील लिंकवर टिचकी मारा ..

https://samantfort.blogspot.com/2019/09/what-where-to-eat-buy-in-budapest.html

४) डन्स्टाईन कॅसल ,ऑस्ट्रिया (विदेशातले किल्ले भाग-३) हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा..

https://samantfort.blogspot.com/2025/01/blog-post.html

५) अलिंजा कॅसल, माचू पिचू ऑफ अझरबैजान Alinja Castle , Machu Pichu of Azerbaijan ( विदेशातले किल्ले भाग - २) हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा. हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा..

https://samantfort.blogspot.com/2024/11/alinja-castle-machu-pichu-of-azerbaijan.html

भीम - बकासूर युध्द आणि विखुरलेले तांदूळ

 

भीमाच्या पाऊलाचा ठसा

महाभारत काळात भीमाने बकासुराचा वध केला ती एकचक्र नगरी म्हणजेच आताचे जळगाव जिल्ह्यातील एरंडोल हे गाव असे मानले जाते. या एरंडोल पासून १० किलोमीटरवर आणि जळगाव पासून ३१ किलोमीटर अंतरावर पद्मालाय नावाचे गणपतीचे प्रसिद्ध देवस्थान आहे. मंदिराच्या प्रवेश्वदाराजवळ मोठं धान्य दळण्याचे मोठ जातं आहे. मंदिराच्या बाजूला असलेल्या तलावात वर्षभर विविध रंगाची कमळ फुललेली असतात म्हणून हे पद्मालंय. या पुरातन मंदिरात उजव्या आणि डाव्या सोंडेच्या गणपतीच्या मूर्ती एकाच गर्भगृहात आहेत. याला अर्धपीठ म्हटले जाते. मंदिरात पितळेची मोठी घंटा आहे.

 

पद्मालय

मंदिराच्या मागाच्या बाजूस मंदिरापासुन १.५ किलोमीटर अंतरावर एका ओढ्यात भीमकुंड आहे. दाट जंगलाची पार्श्वभूमी असलेल्या एका ओढ्यात (भीमच्या) पायाच्या आकाराचे कुंड आहे. भीमकुंडा पर्यंत जाण्यासाठी पायऱ्या आणि शेवटच्या टप्प्यात पाऊलवाट आहे. भीमाने बकासुरचा वध याच परिसरात केला होता असे मानले जाते.

 

भीम कुंड 

त्याचा पुरावा म्हणून ओढ्यात असलेला भीमच्या पायाचा ठसा (त्यामुळे तयार झालेले भीम कुंड ) दाखवतात, तसेच कातळात असणारे "तांदूळ" दाखवतात. महाभारतातल्या कथेनुसार एकचक्र (एरंडोल ) गावाच्या रहिवाश्यां ऐवजी अन्नाने भरलेला गाडा घेऊन भीम बकासुराला भेटायला गेला. त्यानंतर त्यांच्यात झालेल्या युद्धात गाडा उलटला आणि गाड्यातले तांदूळ विखूरले. ते तांदुळ आजही कातळावर दिसतात असे इथले लोक मानतात. भीमकुंडाकडे जातंना पायर्‍या संपल्यावर पाऊलवाट चालू होते तेथून भीमकुंडापर्यंत हे स्फटीक असलेले दगड पाहायला मिळतात.

 

"मेगा पॉरफॅरी बेसॉल्ट"

विखुरलेले तांदूळ (Mega porphyry Besalt)

या ठिकाणी "मेगा पॉरफॅरी बेसॉल्ट" ( Mega porphyry Besalt)  आहे. महाराष्ट्रात  बेसॉल्ट हा अग्निजन्य खडक मोठ्या प्रमाणावर आढळतो. ज्वालामुखीच्या स्फोटानंतर लाव्हारस जमिनीच्या पोटातून बाहेर येऊन जमिनीवर पसरतो. त्या पासून बेसॉल्ट या अग्निजन्य खडकाची निर्मिती होते. हा लाव्हारस हवेच्या किंवा पाण्याच्या संपर्कात येऊन लवकर थंड झाल्यास त्यातील खनिजांचे स्फटीक बनण्यास वेळ मिळत नाही. त्यामुळे अशा प्रकारच्या बेसॉल्ट खडकामध्ये स्फटीक असले तरी ते मायक्रोस्कोप खाली बघावे लागतात. आपल्या डोळ्यांना मात्र काळा कातळच दिसतो.

 

लाव्हारस जमिनीतून बाहेर आल्यावर, त्यावर अजून एखादा लाव्हारसाचा थर जमा झाला तर, खालचा लाव्हारस हळूहळू थंड होतो. त्यामुळे  खनिजांचे स्फटीक बनण्यास पुरेसा वेळ मिळतो आणि ३ ते ४ सेंटीमीटर लांब आणि साधारणपणे १ सेंटीमीटर रुंद असे आयताकृती खनिजांचे स्फटीक तयार होतात. अशा प्रकारच्या दगडाला "मेगा-पॉरफॅरिटीक बेसॉल्ट" असे म्हटले जाते. कालांतराने हा दगड भूपृष्ठावर आल्यावर त्या दगडात पांढर्‍या रंगाचे स्फटीकांचे तुकडे दिसायला लागतात.

 

Bheem Kund

भीमकुंड परिसरात दिसणारे विखुरलेले तांदुळ म्हणजेच हा "मेगा-पॉरफॅरिटीक बेसॉल्ट" आहे. कुठल्यातरी काळातल्या चतूर माणसाने हा दगड पाहून याला महाभारतातल्या भीम - बकासूर युध्दाची कथा चिकटवली आणि या दंतकथेचा जन्म झाला.

 

या प्रकारचा मेगा पॉरफॅरी बेसॉल्ट" ( Mega porphyry Besalt)  खडक पुरंदर किल्ल्यावर वरच्या टप्प्यातही आढळतो. तसेच महाराष्ट्रात बरेच ठिकाणी पाहायला मिळतो.

  

मेगा-पॉरफॅरिटीक बेसॉल्ट

 भीमकुंड परिसर सुंदर आहे. या परिसरात दाट जंगल आहे. वाहात्या ओढ्याच्या काठी थोडावेळ विश्रांती घेऊन पायर्‍या चढून पुन्हा पद्मालय परिसरात आलो. मंदिर परिसरात ताज्या माव्याचे अप्रतिम मोदक मिळतात. बकासूराचे स्मरण करत इथली इथली तिखट जाळ मिसळ आणि मोदक खाऊन जळगावच्या दिशेने परतीचा प्रवास सुरु केला. जळगावला गेलात तर महाभारताच्या कथेत गुंफ़लेल्या या ठिकाणाला नक्की भेट द्या.

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील ऎनारी गुहा (बकासूर वाडा) येथेही भीम आणि बकासुराचे युध्द झाले असे मानले जाते .  

विशेष आभार :- बोरकर सर आणि अभिजीत घोरपडे सर

" महाभारतातील विराट नगर " हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा.

https://samantfort.blogspot.com/2022/11/virat-nagar-from-ancient-city-in.html

" सेंट मेरीज आयलंड , ऊडुपी " हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा.

https://samantfort.blogspot.com/2017/06/stmarys-island-udupi.html

भोरवाडीचा किल्ला आणि भूवैज्ञानिक चमत्कार (geological wonders)

Lava flow, Bhorwadi Gad

जुलै संपता संपता पावसाने चांगलाच जोर पकडला होता. त्यामुळे भटकंतीसाठी बाहेर पडणे अपरिहार्य हो्ते. यावेळी नगर जिल्ह्यातील भोरवाडी गड आणि त्याच्या जवळची दोन "जिओलॉजीकल वंडर्स" बघायचे ठरवले होते. साधारणपणे ६५ दशलक्ष वर्षापूर्वी भारतीय उपखंड दक्षिणेला अंटार्टिका आणि इक्वेडोरच्या जवळ होता. त्याच्या उत्तरेकडे सरकण्यामुळे ज्वालामुखीचे स्फ़ोट होत राहीले आणि त्यातून हजारो वर्षे लाव्हा रस वाहत राहीला. त्यापासून बेसॉल्ट (Basalt) खडकापासून बनलेल्या दख्खनच्या पठाराची निर्मिती झाली. अशाप्रकारे तयार झालेल्या दख्खनच्या पठारात अनेक "जिओलॉजीकल वंडर्स" पाहायला मिळतात.

माळशेज घाटात देमार पाऊस होता. धुकं, धबधबे यामधून वाट काढत पुढे निघालो, भोरवाडीला जाण्यासाठी कल्याण - नगर रस्ता सोडला आणि उजवीकडे वळलो तर एकदम वेगळ्याच विश्वात आल्यासारखं वाटायला लागलं. या भागात नुसता रखरखाट होता. ओहोळ सुकलेले होते, त्यात साधं पाण्याचं डबकंही दिसत नव्हत. पाऊसा अभावी पिकं सुकून गेलेली, पिकात शेतकर्‍यांनी चरायला गुर सोडली होती. हे दृश्य पाहात पाहात म्हसोबा झाप गावातील भोरवाडीला पोहोचलो. भोरवाडीच्या मागे असलेल्या डोंगरावर छोटासा किल्ला आहे. किल्ल्यावर माऊलाई देवीचे ठाणं आहे. दरवर्षी नागपंचमीला येथे देवीची यात्रा असते. भोरवाडीतून किल्ल्याच्या डोंगराच्या पायथ्या पर्यंत जाण्यासाठी कच्चा रस्ता आहे. या रस्त्याने किल्ल्याचा डोंगर व त्यालगत असलेला छोटा डोंगर यांच्या मधील खिंडीतून ५ मिनिटांची चढाई केल्यावर आपण दोन डोंगरांमधील खिंडीत पोहोचतो. खिंडीतून डाव्या बाजूच्या डोंगरावर थोडी चढाई केल्यावर कातळात खोदलेल्या लांब रुंद पायर्‍या दिसतात. कातळातील पायर्‍या चढून वर गेल्यावर गडमाथ्यावर जाण्यासाठी मातीत खोदलेल्या पायर्‍या दिसतात. गडमाथावर मोठे मोठे खडक आहेत. गड माथ्याच्या एका टोकाला माऊलाई देवीचे ठाणं आहे. किल्ल्याच्या डोंगरावर चकचकीत दगड (Quartz) सापडतात. त्यापैकी काही दगड येथे पुजण्यासाठी ठेवलेले आहेत. किल्ल्यावर कातळात खोदलेली तीन पाण्याची टाकी आहेत,  किल्ल्याच्या चारही बाजूला लांबलचक पसरलेले पठार असल्याने दूरवरचा प्रदेश दिसतो. किल्ल्याचे स्थान आणि त्याचा आकार पाहाता या किल्ल्याची निर्मिती टेहाळणीसाठी केलेली होती. 

 

किल्ल्यावरुन हे पठार पाहातांना हे सर्व आधी कुठेतरी पाहिल्या सारख वाटत होते. अचानक, आमच्या जिओलॉजीच्या लेक्चर मध्ये सरांनी "लाव्हा नदीचा (Lava river/Lava flow) " दाखवलेला फ़ोटो आठवला. आम्ही उभे होतो त्या ठिकाणाहून आजूबाजूचा प्रदेश तसाच दिसत होता. खिंडीच्या बाजूला असलेल्या डोंगरावरुन लाव्हा नदीचा प्रवाह खाली उतरत गेलेला दिसत होता. खात्री करण्यासाठी सरांना फ़ोन केला. त्यांना म्हसोबा झाप हे गावाचे नाव सांगितल्यावर त्यांनी तिथे लाव्हा नदीचा काही भाग आहे आणि त्याचा शोध डॉ. सुधा वडाडी यांनी लावला होता असे सांगितले. आजही आईस लॅंड आणि हवाई बेटावर असलेल्या जागृत ज्वालामुखीतून बाहेर पडलेल्या तप्त लाव्हा रसाची नदी वाहाताना पाहायला मिळते. ती पाहाण्यासाठी " लाव्हा रिव्हर टुरीझम" पण तिथे उदयाला आलेले आहे.

Lava flow, Iceland

 

ज्वालामुखीचे मुख्य दोन प्रकार असतात. १) विस्फ़ोटक आणि २) अस्फ़ोटक. स्फोटक उद्रेकामध्ये ज्वालामुखीचा स्फोट होतो आणि अस्फोटक उद्रेकामधून लाव्हा वाहत राहतो. याचे कारण म्हणजे स्फोटक उद्रेकामधील लाव्हा रसाचे तापमान सुमारे ६००० सेल्सियस ते ८००० सेल्सियस असते, त्यामुळे लाव्हा खूप दाट असतो व वाहू शकत नाही. अस्फोटक उद्रेकामध्ये हे तापमान सुमारे १,१००० सेल्सियस ते १,२५०० सेल्सियस असते. त्यामुळे हा लाव्हा प्रवाही असतो. हा लाव्हा रस वाहायला लागल्यावर हवेच्या संपर्कात येतो आणि त्याचा पृष्ठभाग थंड होऊन लाव्हाची नळी (Lava Tube) तयार होते. त्याच्या आतून लाव्हाचा प्रवाह दूरवर पसरत जातो. पृष्ठभागावर पसरणाऱ्या लाव्हाचा "बेसॉल्ट खडक" तयार होतो. 

Lava river/flow , Mhasoba Zap

एकेकाळी भोरवाडीच्या अस्फ़ोटक ज्वालामुखीचा लाव्हा रस असाच लाव्हाच्या नळीतून वाहात दूरवर गेला होता. इतक्या वर्षाचा काळ लोटल्यामुळे झीज आणि विदारण झाल्यमुळे लाव्हाची नळी आज नष्ट झालेली असली तरी लाव्हाच्या नदीचे अवशेष आजही येथे पाहायला मिळतात. टेकडीच्या बाजूने जाणारा लाव्हा फ़्लो पाहात थोडे अंतर खाली उतरलो. एखाद्या नदीच्या प्रवाहाप्रमाणे वळण घेत तो खाली उतरत होता. त्या प्रवाहा बरोबर वाहून आलेले आणि त्यात अडकलेले मोठे लालसर रंगाचे दगड दिसत होते. आमच्या मुळ प्लान मध्ये ही लाव्हाची नदी नसल्यामुळे वेळेच्या अभावी जास्त अंतर जाता आले नाही. 

Lava Flow , Mhasoba Zap

घरी आल्यावर सॅटेलाईट इमेज वरुन लाव्हा नदीचा प्रवाह व्यवस्थित पाहाता आला. साधारणपणे प्रवाहाची रुंदी ३० ते ५० मीटर असून लांबी ८ किलोमीटर आहे. म्हसोबा झाप परिसर हा दुष्काळी भाग असल्याने या भागात फ़ारशी शेती आणि वस्ती नाही आहे. त्यामुळे या भागतील लाव्हा नदीचे अवशेष आजही पाहायला मिळतात. 

आमचे पुढचे ठिकाण होत बोरी गाव . कुकडी नदीच्या तीरावर वसलेल्या बोरी गावात, इंडोनेशियातील सुमात्रा बेटावर ७५,००० वर्षांपूर्वी जागृत झालेल्या "टोबा" ज्वालामुखीतून बाहेर पडलेली राख (tephra Ash) पाहायला मिळते . बोरी आणि टोबा मधले अंतर अंदाजे ३००० किलोमीटर आहे. जगात हाताच्या बोटांवर मोजता येण्या इतके महाज्वालामुखीचे उद्रेक झालेले आहेत. महाज्वालामुखींचा उद्रेक साधारणतः लक्षावधी वर्षांतून एकदा होतो. इतिहासातील शेवटचा मोठा महाज्वालामुखी उद्रेक हा टोबा (Toba), इंडोनेशियातील सुमात्रा बेटावर सुमारे ७५,००० वर्षांपूर्वी झाला होता . त्याला Young Toba Tuff (YTT) म्हणतात. त्यापूर्वी ८ लाख वर्षापूर्वी टोबा ज्वालामुखीचा उद्रेक झाला होता . त्याला Oldest Toba Tuff(OTT) म्हणतात. या महाउद्रेकाचा जोर इतका प्रचंड होता, की अख्खा टोबा पर्वतच कोसळून तेथे प्रचंड मोठे विवर तयार झाले. कालांतराने त्यात पाणी भरून तळे तयार झाले. हेच आता "लेक टोबा" या नावाने ओळखले जाते. टोबा कॅटेस्ट्रॉफी थिअरी (Toba Catastrophe Theory) नुसार या उद्रेकामुळे इतक्या मोठ्या प्रमाणावर राख बाहेर पडली, की उद्रेकानंतर ६ ते १० वर्षे सूर्यप्रकाश पृथ्वीपर्यंत पोहोचू शकला नाही. त्यामुळे हिमयुग आले. त्याचा परिणाम पुढील शेकडो वर्षे राहिला. अशा प्रकारच्या हिमयुगाला ज्वालामुखीय हिमयुग (Volcanic Ice Age) म्हणतात. टोबा ज्वालामुखीच्या उद्रेका नंतर त्याची राख आशिया, अफ्रिका आणि युरोप मध्ये पसरली. आपल्या महाराष्ट्रात ही राख आजही दोन ठिकाणी पाहाता येते. १) अहमदनगर जिल्ह्यातील "बोरी" या गावी कुकडी नदीच्या तीरावर आणि २) पुणे जिल्ह्यात अष्टविनायका पैकी "मोरगाव" जवळ कर्‍हा नदीच्या तीरावर पाहायला मिळते. या दोन्ही ठिकाणी एकाच ज्वालामुखीची राख असली तरी ती वेगवेगळ्या स्वरुपात पाहायला मिळते. 

Tefra Ash, Bori

बोरी गावातून कुकडी नदीवरील पूल पार केल्याबर नदीच्या कडेने एक छोटा रस्ता जात होता. रस्त्याच्या एका बाजूला ऊसाची शेती आणि दुसर्‍या बाजूला नदीच पात्र दिसत होते. एका शेतकर्‍याच्या घरा जवळून पाऊल वाटेने नदी काठचा उतार उतरून, नदी पात्रा लगत २ ते ३ मिनिटे चालल्यावर "टेफ्रा ॲशचे" (Tephra Ash) पिवळ्या मातकट रंगाचे चूनखडीच्या दगडासारखे काही पट्टे पाहायला मिळतात. टोबा ज्वालामुखीची राखेचे पट्टे नदीपात्रापासून पाच ते दहा मीटर आत आहेत. याठिकाणी साधारणपणे २० सेंटीमीटर ते ३ मीटर जाडीचे राखेचे थर विखुरलेले आहेत. ही राख चुन्याच्या दगडा सारखी घट्ट झालेली असून, तीचा रंग मातकट पिवळा झालेला आहे. नदी पात्रातल्या वाळूतील घटकांशी वर्षानुवर्ष  रासायनिक प्रतिक्रिया (Chemical reaction) झाल्यामुळे टोबा ज्वालामुखीची राख इथे मुळ स्वरुपात आढळत नाही.  

या ठिकाणी एक निळ्या रंगाचा फ़लक लावून त्यावर राखे संबंधी थोडीशी माहिती लिहिलेली आहे. नदी काठ असल्याने या ठिकाणी भरपूर झाडं झूडपं उगवलेली आहेत. त्यातच राखेचे अवशेष आहेत.  कुकडी नदीच्या काठावर ही राख पूर्वी मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध होती, पण वाळू उपस्यामुळे ही राख मोठ्या प्रमाणावर नष्ट झाली. इसवीसन २०१६ मध्ये हायकोर्टाने वाळू उपश्यावर बंदी आणल्यावर बोरी गावातल्या लोकांनी उरल्या सुरल्या राखेच्या पट्ट्याचे संरक्षण आणि जतन करायला सुरुवात केली आहे. गावातील जून्या पिढीला या राखेचे महत्व माहिती नव्हते, पण आता गावतील लहान मुलांनाही याबद्दल माहिती आहे.  इथे येणार्‍या पर्यटकांची नोंद याठिकाणी एका वहीत केली जाते. ती पाहिले असता सुट्टीच्या दिवसात अनेक पर्यटक या ठिकाणाला भेट देतात , पण जिओ टुरीझमच्या (Geo Tourism) दॄष्टीने या परिसराचा काहीच विकास ग्रामपंचायतीने किंवा स्थानिक लोकांनी केलेला दिसत नाही.

Tefra Ash, Bori

बोरी गावात उत्खनन करतांना राखेच्या थराच्या वर Early Acheulian युगातली हत्यारं मिळाली होती. टोबा ज्वालामुखीतून बाहेर पडलेल्या राखेचे वय माहिती असल्याने पुरातत्वशास्त्रात उत्खननात मिळालेल्या वस्तूंचे वय ठरवतांना ती वस्तू राखेच्या थराच्यावर की खाली थराच्या खाली मिळाली यावरुन निश्चित करता येते.

 

Tefra Ash, Morgaon

दोन वर्षापूर्वी आमच्या जिओलॉजीच्या अभ्यासक्रमाच्या अभ्यासदौर्‍या दरम्यान श्री बोरकर सर आणि श्री अभिजीत घोरपडे सर यांच्या बरोबर मोरगाव येथील "टोबा" ज्वालामुखीतून बाहेर पडलेली राख पाहाण्याची संधी मिळाली  मोरगाव येथे कर्‍हा नदीच्या तीरावर (18° 27′ 82″N, 74° 32′ 39 E) असलेली टोबा ज्वालामुखीची राख, मातीच्या दोन थरांमध्ये पसरलेली पाहायला मिळते. राखेच्या या थराची कमाल उंची २० सेंटीमीटर पर्यंत आहे. या ठिकाणी टोबा ज्वालामुखीची राख मातीच्या दोन थरांमध्ये कशी राहिली असावी ? असा प्रश्न पडतो. यासाठी एक सिध्दांत (Theory) मांडला जातो की,  "ज्वालामुखीची राखेचा थर नदीच्या किनारी पसरलेला होता . त्याकाळात नदीला पूर येऊन गाळाचा थर त्यावर पसरला असावा." त्यामुळे ही राख मातीच्या दोन थरांमध्ये अडकून राहीली आणि आजही आपल्याला ती पाहायला मिळते. पांढर्‍या शुभ्र रंगाचा थर दोन मातीच्या थरांमध्ये पसरलेला दिसतो. ही राख हाताळली तर भुसभुशीत लागते.  

Tefra ash layer between sand layers

ज्वालामुखीतून राख बाहेर फ़ेकली जाण्यासाठी पुढील पैकी तीन गोष्टी घडाव्या लागतात.  १) मॅग्मावरील दाब कमी होऊन त्यात वायूचे बुड्बुडे तयार होण्याच प्रामण वाढत जाते. (magmatic), २) तप्त मॅग्मा आणि भूगर्भातील पाणी यांचा संपर्क येऊन स्फोटक मिश्रण तयार झाल्यास (hydrovolcanic) ३) ज्वालामुखीतील वाफेच्या दाबामुळे खडकांचे विखण्डन झाल्याने  (phreatic). या तिन्ही गोष्टी ज्वालामुखीतून बाहेर पडणार्‍या राखेतील घटक निश्चित करतात. या राखेतील मुख्य घटक असतो ज्वालामुखी जन्य काच . या काचेच्या गुणधर्मावरुन ती राख कुठल्या ज्वालामुखीची आहे हे ओळखता येते. बोरी व मोरगाव येथे सापडलेल्या राखेचा अभ्यास करुन त्याची तुलना इंडोनिशिया व  जगाच्या इतर भागात सापडलेल्या टोबा ज्वालामुखीच्या राखेशी केल्यावर ती राख ७५००० वर्षापूर्वी विस्फ़ोट झालेल्या ज्वालामुखीची आहे हे सिध्द झाले.

Natural Stone Bridge, Gulanchwadi

आमच आजच्या दिवसाचे शेवटचे ठिकाण गुळंचवाडीचा नैसर्गिक दगडी पूल होता. कल्याण- नगर रस्त्यावर असलेल्या अणे घाटाच्या खालच्या बाजूला गुळंचवाडी नावाचे गाव आहे. या गावातील ओढ्यावर बेसॉल्ट  खडकात बनलेला नैसर्गिक दगडी पूल आहे. आणे घाटातून नगरकडे जातांना डाव्या बाजूला मळगंगा देवस्थान लिहिलेली कमान दिसते. त्या कमानीतून १० मिनिटे उतरल्यावर आपण मळगंगा देवीच्या मंदिरापाशी पोहोचतो. याच ठिकाणी नैसर्गिक दगडी पूल आहे. या ठिकाणी असलेल्या बेसॉल्ट खडकात असलेल्या भेगांमधून वर्षानूवर्ष वाहाणा‍र्‍या पाण्यामुळे दगडाची झीज होऊन मोठे छिद्र तयार झाले. त्यात भेगांमधून निखळलेले दगड पडून कमानीचा आकार मोठा झाला. सध्या इथे असलेली दगडी पुलाची कमान १० ते १३ फ़ूट रुंद आणि २ ते ७ फूट उंच आहे. या कमानीतून वाहाणार्‍या ओढ्यामुळे या पुलाची झीज होणे अजुन चालूच आहे. 

Natural Stone Bridge, Gulanchwadi

भोरवाडीचा किल्ला आणि लाव्हाची नदी, बोरी गावातील ज्वालामुखीची राख आणि गुळंचवाडीच्या नैसर्गिक दगडी पूल ही ठिकाण एकमेकांपासून जवळ ( एकुण अंतर ३५ किलोमीटर) आहेत. त्यामुळे मुंबई पुण्याहून एका दिवसात आरामात पाहाता येतात.

जाण्यासाठी :- १) कल्याण - नगर आणि पुणे - नाशिक रस्त्यावरील आळेफ़ाट्या पासून १८ किलोमीटर अंतरावर अणेघाट आहे. अणे घाटातून पायवाटेने  गुळंचवाडीच्या नैसर्गिक दगडी पूलाकडे जाता येते.  

२) कल्याण - नगर आणि पुणे - नाशिक रस्त्यावरील आळेफ़ाट्यापासून ५१ किलोमीटर अंतरावर भोरवाडीचा किल्ला (म्हसोबा झाप) आहे.

३) कल्याण - नगर आणि पुणे - नाशिक रस्त्यावरील आळेफ़ाट्यापासून १२ किलोमीटर अंतरावर बोरी गावातील टेफ्रा ॲशचे पट्टे आहेत. 

Photos by :- Amit Samant,  © Copy right

Map :- Mahendra Govekar

कॅमेरा :- Nikon, P900 , Gopro Hero 5 

Ref :-

1.Geochemical variability in distal and proximal glassfrom the Youngest Toba Tuff eruptionE. Gatti &I. M. Villa &H. Achyuthan &P. L. Gibbard &C. Oppenheimer

2. Morphology of the Volcanic Ash from the OCukadi River Section, Pune District, Maharashtra N.R. KARMALKAR*, S.N. GHATE, SHIELLA MrsHRA AND S.N. RAIAGURU * Department of Geology, University of Pune,  Pune-411  007. Deccan College,  Pune-411  006.

3. AGE OF THE BORI  VOLCANIC  ASH AND LOWER  PALAEOLITHIC CULTURE  OF THE  KUKDI  VALLEY,  MAHARASHTRA Korisettar R., Mishra Sheila, Rajaguru S. N., Gogte V. D., Ganjoo R. K., Venkatesan T. R., Tandon S. K., Somayajulu B.L.K., and Kale V. S.

या विषया संदर्भातले इतर ब्लॉगज :-

१) केनियातील निद्रिस्त ज्वालामुखी आणि लाव्हा टनलला भेट देऊन लिहिलेला लेख "offbeat Kenya, Suswa Mountain , निद्रिस्त )ज्वालामुखीच्या विवरात, सुस्वा माउंटन , केनिया" वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा 

 

https://samantfort.blogspot.com/2019/05/suswa-mountain-kenya.html

२) महाराष्ट्रातील लाव्हा टनलला भेट देऊन लिहिलेला लेख, "निसर्गाचा अविष्कार चेमेदेव डोंगर आणि बितनगड Offbeat trek to Chemdev & Bitangad" वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा  

https://samantfort.blogspot.com/2019/11/blog-post.html

३) भोरवाडी गडाच्या आजूबाजूची इतर ऑफ़बिट ठिकाण :- "टाकळी ढोकेश्वरची लेणी, पळशीचा किल्ला आणि विठठल मंदिर, जामगावचा किल्ला आणि पारनेरचे सोमेश्वर मंदिर (Takali Dhokeshwar, Palashi Fort , Jamgaon Fort  & Someshwar Temple , Parner, Dist. Ahmednagar)" हा लेख वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा  

https://samantfort.blogspot.com/2017/11/kandhar-fort-siddheshwar-mandir-hottal.html

इटर्नल फ़्लेम (Eternal Flame) ट्रेक

 

Eternal Flame

अमेरीकेतल्या सुप्रसिध्द नायगारा फ़ॉल पासून ३७ किलोमीटर अंतरावर चेस्टनट रिज्ड पार्क (Chestnut Ridge Park) आहे.  नायगरा एकदा पाहुन झाला होता त्यामुळे यावेळी वेगळ काहीतरी बघुया म्हणून शोधाशोध करतांना "इटर्नल फ़्लेम" ची माहिती मिळाली.  हा तसा छोटा अप्रसिध्द ट्रेक आहे. अमेरीकेत प्रत्येक राज्यात अनेक स्टेट पार्क (राखीव जंगल) आहेत आणि त्या राखीव जंगलांमध्ये अनेक आखीव रेखीव ट्रेल्स असतात. जागोजागी लावलेले दिशादर्शक फलक, धोक्याच्या सूचना , जिथे पायवाट धोकादायक असेल तिथे लावलेले संरक्षक कठडे, लाकडाच्या ओंडक्यांच्या पायर्‍या हे सगळ पाहिल की आपल्या सारख्या सह्याद्रीत फिरणार्‍यांना "पाणीकम" वाटत राहात. पण   "इटर्नल फ़्लेम"  चा ट्रेक चक्क याला अपवाद होता.

 

नुकतेच वसंत ऋतूचे आगमन झालेले असल्यामुळे, वेगवेगळ्या रंगाच्या फ़ुलांनी झाड गच्च भरलेली होती. ट्रेकच्या सुरवतीच्या टप्प्यात या झाडांनी स्वागत केल. झाडांवर पान अपवादानेच दिसत होती. अर्थात ही झाड खास इथे आणून लावलेली असावीत अस जंगलात शिरल्यावर लक्षात आले. जंगलात पाईन आणि ओकचे उंचच उंच वॄक्ष होते. त्याच्या दाट सावलीतून वाट जात होती. साधारणपणे १० मिनिटे चालल्यावर पायवाट तीव्र उतारावरुन खाली उतरायला लागली . वॄक्षांची आडव्या  पसरलेल्या एकामेकांत गुंतलेल्या मुळांमुळे काही ठिकाणी पायर्‍यांसारखी रचना तयार झाली होती. या नैसर्गिकरीत्या तयार झालेल्या पायर्‍यांवरुन मुळांचा आधार घेत उतरल्यावर आम्ही एका ओढ्याच्या काठाने जाणार्‍या चिंचोळ्या पायवाटेवर पोहोचलो. 

दोन्ही बाजूला झाडी भरलेले डोंगर होते. या ओढ्याच्या प्रवाहाने दोन डोंगरांमधील दरी वर्षानुवर्ष खोदून काढलेली होती. आजही ती प्रक्रीया अतिशय संथ गतीने चालूच आहे. हिवाळ्यात दगडा मधील भेगांमधल्या पाण्याचे बर्फ झाल्याने ते प्रसरण पावते . त्यामुळे भेगा रुंद होऊन दगड फूटून खाली पडतात. उन्हाळ्यात बर्फ वितळून वाहाणार्‍या प्रवाहामुळे किनार्‍याची झीज होऊन ओढ्याचे पात्र रुंद आणि खोल होत जाते.  

 

ओढ्याच्या काठाने जाणार्‍या वळणा वळणाच्या सुंदर वाटेने जातांना आजूबाजूच्या झाडीत पक्ष्यांचा किलीबिलाट ऐकायला येत होता. अचानक एका झाडावरुन सुंदर निळा पक्षी उडाला आणि ओढ्या पलिकडच्या झाडावर जाऊन बसला. त्याची (Blue jay) सुंदर छायाचित्र मिळाली. त्यामुळे चाल मंदावली , आजूबाजूच्या झाडीत आवाजांचा वेध घेत पक्षी शोधायला सुरुवात केली. काही पक्षांची छायाचित्र मिळाली तर काहींच फक्त निरिक्षण करण्यातच आनंद मानावा लागला.

Blue Jay

 

Sparrow

Red winged black bird 

Eastern Blue Bird

पक्षी निरिक्षण करतांना पुढच्या पायवाटेवर लक्ष नव्हत , समोर आडव्या पडलेल्या वृक्षाच्या आड अचानक पायवाट लुप्त झाली . त्यामुळे ओढ्याच्या पात्रात उतरण्या शिवाय पर्याय राहीला नव्हता. ओढ्यातून नितळ पाणी वाहात होत. ओढ्याचा पृष्ठभाग छिन्नीनी तासल्यासारखा सपाट होता, हेही आता लक्षात आले. हिमयुगात बर्फाच्या लाद्यांच्या सरकण्यामुळे दगड अशाप्रकारे छिन्नीनी तासल्यासारखे सपाट होतात , तोच प्रकार इथे पाहायला मिळाला. ओढ्यातून चालतांना अनेक ठिकाणी झाडे पडलेली होती. त्यातून मार्ग काढत तर कधी बाजूच्या उतारावर चढून वळसा घालून पुढे जावे लागत होते. हे अमेरीकन लोकांच्या "सेफ़्टी"च्या कल्पनेच्या पलिकडचे होते. खरतर ही झाड बाजूला करुन मार्ग निर्धोक करेपर्यंत त्यांनी हा ट्रेक बंद कसा ठेवला नाही, याच आश्चर्य वाटल.

 

ओढ्याने एक छोट वळण घेतल, समोर साधारणपणे ७० फ़ुटावरुन ३ टप्प्यात पडणारा धबधबा दिसत होता, त्या धबधब्याच्या पाण्याच्या धारांमागे असलेल्या छोट्याश्या गुहेत पेटलेल्या ३ ज्योती दिसत होत्या , अतिशय सुंदर नजरबंदी करणार दृश्य होत . धबधब्याच्या सर्वात खालच्या टप्प्यात उजव्या कोपर्‍यात जमिनी पासून ६ फूट उंचीवर एक ३ फ़ूट लांब X २ फ़ूट रुंद  आणि १.५ फ़ूट उंच गुहा आहे.

Eternal Flame Water fall

 या गुहेत नैसर्गिक वायूमुळे पेटलेल्या तीन ज्योती आहेत. आजूबाजूला वाहाणारे पाणी गुहेत झिरपत असतांनाही या ज्य़ोती तेवत होत्या .आम्ही गेलो होतो तेंव्हा धबधब्याला पाणी कमी होते , पण धबधबा ऐन भरात वाहात असतांना किंवा हिवाळ्यात गोठला असतांनाही या ज्योती तेवत असतात.

 

Eternal flame water fall

नैसर्गिक वायूचे स्त्रोत कसे तयार होतात ? याबद्दल जिओलॉजीच्या अभ्यासक्रमात शिकलो होतो,

वारा, पाऊस, उष्णता इत्यादिंचा पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील खडकांवर परिणाम होऊन त्याची झीज होते. हा झीज झालेला भाग पाण्या बरोबर वाहून जातो आणि ज्या ठिकाणी पाणी खोल आणि संथ असते अशा ठिकाणी हा गाळ साचतो. त्याबरोबरच पाण्याबरोबर वाहून आलेले जैविक घटकही इथे साचत जातात.  हा गाळ कालांतराने कठीण होतो आणि गाळाचे खडक (Sedimentary Rock) तयार होतात. सरोवर, नदीचं पात्र , नद्यांनी निर्माण केलेला त्रिभूज प्रदेश , समुद्र तळ इत्यादी ठिकाणी हे गाळाचे दगड तयार होतात. याठिकाणी खनीज तेलाचे आणि नैसर्गिक वायूचे साठे सापडल्याचे आपण वाचलेले असते.

 

इटर्नल फ़्लेमचा (Eternal Flame) व्हिडीओ पाहाण्यासाठी प्ले बटणावर टिचकी मारा

पृथ्वीच्या पोटात होणार्‍या उलथापालथीमुळे हे गाळाचे दगड जमिनीत खोलवर दाबले जातात. या दगडावर पडणार्‍या दाब आणि उष्णतेमुळे जैविक घटकांचे रुपांतर खनिज तेलात आणि नैसर्गिक वायूत होते. भूगर्भात होणार्‍या हालचालींमुळे दगडांमध्ये पडलेल्या भेगांमधून नैसर्गिक वायू जमिनीवर येतो. बर्‍याचदा वीज पडल्यामुळे हा वायू पेट घेतो आणि जमिनीवर ज्योती पेटलेल्या दिसतात. जगभरात अनेक ठिकाणी अशाप्रकारे भूगर्भातून बाहेर पडणार्‍या नैसर्गिक वायुमुळे पेटलेल्या ज्योती पाहायला मिळतात. भारतातील हिमाचल प्रदेशात असलेल्या प्रसिध्द ज्वालाजी मंदिरातही अशाच प्रकारे जमिनीतून बाहेर येणारा नैसर्गिक वायू पेटल्यामुळे तयार झालेल्या ज्योती दिसतात.

 

इटर्नल फ़्लेमचा अभ्यास  Indiana University Bloomington आणि Italy's National Institute of Geophysics and Volcanology या दोन संस्थांच्या जिओलॉजिस्टनी २०१३ साली केला . त्यांना असे आढळुन आले की इटर्नल फ़्लेम  मध्ये  पाझरणार्‍या वायूत ईथेन (ethane) आणि प्रोफ़ेन (propane) वायूचे प्रमाण 35% आहे. हे प्रमाण जगातील इतर ज्ञात नैसर्गिक वायूच्या स्त्रोतां पेक्षा जास्त आहे. इतर ठिकाणी मिथेन वायू मोठ्या प्रमाणात आढळून येतो. 

 संशोधकांना या परिसरात असे अनेक छोटे छोटे नैसर्गिक वायूचे पाझर ('micro seeps') आढळून आले. या नैसर्गिक वायूचा अभ्यास केल्यावर असे लक्षात आले हा वायू जवळच असलेल्या Rhinestreet Shale मध्ये तयार झालेला आहे  अंदाजे ४०० मिटर्स (१३००फ़ूट ) खोल असलेल्या या नैसर्गिक वायूच्या साठ्यातील वायू भूगर्भातील हालचालींमुळे (Tectonic activity) तयार झालेल्या खडकां मधील  भेगां मधून जमिनीवर आला आहे. नैसर्गिक वायू तयार होण्यासाठी जमिनी खाली स्त्रोताचे (shale) तापमान  १०० °C च्या आसपास असावे लागते. या तापमानात कार्बन विघटन होऊन नैसर्गिक वायूचे रेणू तयार होतात. परंतू  Rhinestreet Shale मधील तापमान १०० °C पेक्षा कमी आहे तसेच इतर नैसर्गिक वायूच्या स्त्रोतांपेक्षा त्याची खोलीही कमी आहे तरीही तिथे नैसर्गिक वायू कसा तयार झाला ? असा प्रश्न संशोधकांना पडला आहे. त्यावर सध्या अभ्यास चालू आहे.

 

आपल्या इथे धबधब्याच्या खालच्या भागात डोह असतो. तो नसला तरी आजूबाजूचे खडक पडून धबधब्या पर्यंत जाण्याचा मार्ग दुष्कर झालेला असतो. पण या ठिकाणी बर्फाच्या लाद्या सरकण्यामुळे गुळगुळीत पॄष्ठभाग तयार झाला आहे. त्यामुळे ज्योती तेवत असलेल्या गुहेपर्यंत सहज जाता आले. गुहेच्या वरुन पाण्याच्या धारा पडत होत्या त्या धारांच्या पडद्या आड ज्योती तेवत होत्या. नैसर्गिक वायू जळल्यावर येणार टिपिकल वास त्या ठिकाणी येत होता. पृथ्वी, आप (पाणी),  तेज (अग्नी) , वायू आणि आकाश  ही पंचमहाभूत या निबिड अरण्यात एकाच वेळी पाहायला मिळत होती. आग आणि पाणी हे विरुध्द गुणधर्म असणारी महाभूत या ठिकाणी एकत्र नांदत होती. 

 

   या भारावलेल्या वातावरणात काही वेळ थांबून आलेल्या मार्गाने परत फ़िरलो. एक वेगळा छान ट्रेक झाला. मी आजवरच्या  भटकंतीत पाहीलेल अजून एक सुंदर ठिकाण म्हणून "इटर्नल फ्लेम" कायम आठवणीत राहील.

 

जाण्यासाठी :- अमेरीकेतल्या सुप्रसिध्द नायगारा फ़ॉल पासून ३७ किलोमीटर आणि बफेलो विमानतळापासून १७ किलोमीटर अंतरावर चेस्टनट रिज्ड पार्क (Chestnut Ridge Park) आहे. या पार्क मध्ये ३ ट्रेक आहेत. त्यातील मध्यम श्रेणीतला हा ट्रेक आहे. जाऊन येऊन साधारणपणे अंतर ३ किलोमीटर आहे. मे महिना ते ऑक्टोबर हा ट्रेक करता येतो. अमेरीकेत अनेक पार्क्स मध्ये जाण्यासाठी फी भरावी लागते. पण या ट्रेकसाठी कुठलीही फी भरावी लागत नाही.    

 

 Photos by :- Amit Samant, Asmita Samant © Copy right

कॅमेरा :- Nikon, P900 , Gopro Hero 5 

with Pradnyesh Samant

 1) Edison National Historical Park (एडीसन नॅशनल हिस्टॉरीकल पार्क) Offbeat USA हा ब्लॉग वाचण्यासाठी खालील लिंकवर टिचकी मारा 

https://samantfort.blogspot.com/2015/06/blog-post.html

 २) Corning Glass Museum कॉर्निंग ग्लास म्युझियम Offbeat USA हा ब्लॉग वाचण्यासाठी खालील लिंकवर टिचकी मारा 

https://samantfort.blogspot.com/2015/06/corning-glass-museum.html