भटकंती प्राचीन सोपार्‍याची (शूर्पारकाची) (Ancient Sopara/Shurparaka)

Bramha, Chakreshwar Temple

या लेखाचे नाव नालासोपार्‍याची भटकंती असे ठेवले असते तर, किती लोकांनी हा लेख वाचायचे कष्ट घेतले असते. कारण आजचे नालासोपारा हे पश्चिम रेल्वेवरील गर्दीचे, उभ्या-आडव्या पसरलेल्या इमारती असलेले मुंबईचे उपनगर अशी ओळख आहे . पण एकेकाळी सोपारा उर्फ़ सुपारक उर्फ़ शूर्पारक सुप्पारक उर्फ़ हे जगभर किर्ती मिळवलेले संपन्न बंदर, राजधानी आणि हिंदु, बौध्द आणि जैन धर्माचे गजबजलेले तिर्थक्षेत्र होते. इजिप्शियन, ग्रीक, रोमन, अरब, अफ्रीकी, इस्त्रायली व्यापारी, दर्यावदी, प्रवासी यांचा सोपारा बंदरात वावर होता . पेरिप्लस ऑफ़ दि एरिथ्रियन (Periplus of the Erythraean Sea) या इसवीसनाच्या पहिल्या शतकात एका ग्रीक खलाशाने लिहिलेल्या पुस्तकातही सोपारा बंदराचा उल्लेख आहे. सहाव्या शतकात ग्रीक व्यापारी कोसमास कल्याण जवळील "सिबोर" असा सोपार्‍याचा उल्लेख करतो. दहाव्या शतकातला अरब प्रवासी अल मसुदी ठाण्या जवळील "सुबारा" असा उल्लेख करतो.  याशिवाय चीनी प्रवासी ह्युएनत्संग (Huen Tsang), अरब अल इद्रिसी इत्यादी प्रवाशांनी सोपार्‍याला भेट दिल्याचे उल्लेख आहेत.  

गजलक्ष्मी (Gajalaxmi, Chakreshwar Temple)

सोपार्‍याची प्राचीन वस्ती उत्तरेला वैतरणा नदी आणि दक्षिणेला वसईची खाडी यामध्ये विखुरलेली होती. आजपर्यंतच्या उत्खननात मिळालेले प्राचीन अवशेष, खापरांचे तुकडे (Islamic Glazed Ware, Black and Red Ware)  या परिसरात सापडलेले आहेत. सध्याची नालासोपारा, वसई आणि परिसरातील निर्मळ, गास, नंदाखाल, नाला, रोजोडी, आगाशी इत्यादी अनेक गावे प्राचीन सोपार्‍याचा भाग होती. या भागात १३०० तलाव या परीसरात असल्याचा उल्लेख जैन पोथीत आहे. आजही या भागात असलेले तलाव आणि बुजवलेले तलाव काल्पनिक रेषेने जोडले तर साधारणपणे नालेच्या आकाराचा जलमार्ग तयार होतो. या जलमार्गाने बंदरात मोठ्या गलबतां मधून आलेला माल , छोट्या होड्यांमधून आतल्या भागापर्यंत आणता येत होता. गास गावात मिळालेल्या दगडी नांगरामुळे या जलमार्गाला पुष्टी मिळते.  या जलमार्गावर वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या मालाच्या वखारी (Ware houses) असण्याची शक्यता आहे. त्या ठिकाणी हा छोट्या होड्यातून आणलेला माल या वखारीं (गोदामां) मध्ये साठवला जात असावा. (मुंबईतही आजही दाणा बंदर , दारुखाना, कोळासा बंदर इत्यादी वेगवेगळ्या मालांची गोदामे असलेले भाग पाहायला मिळतात.) मागणी प्रमाणे विविध घाटमार्गांनी देशावरील  नाशिक, तेर, प्रतिष्ठाण इत्यादी शहरात, बाजारपेठेत पाठवला जात असे. या बाजरपेठांना जोडणार्‍या व्यापारी मार्गांवर लेणी खोदली गेली, या लेण्यां मध्येही सोपा‍र्‍याचा उल्लेख आढळातो.  इसवीसनाच्या पहिल्या शतकात खोदलेल्या कार्ले येथील लेण्यातील ब्राम्ही शिलालेखात "लेण्यातील विविध भागांची निर्मिती वैजयंती. धेनुकाकट, सोपारा इत्यादी नगरातील श्रेष्ठींनी केलेली आहे" असा उल्लेख आढळतो. सोपार्‍याला उतरल्यावर सर्वात जवळची लेणी म्हणजे कान्हेरीची लेणी, येथे "समिका याने/हिने पाण्याचे टाकं खोदून घेतल्याचा" शिलालेख कोरलेला आहे.नाणेघाट येथिल शिलालेखात येथिल पाण्याचे टाके बनवविण्यासाठी सोपार्‍याच्या गोविंददास याने दान दिल्याचे लिहिले आहे.  

Harihar, Chakreshwar Mandir

 अशा या प्राचीन सोपार्‍यात आपली भटकंती सुरु होते नालासोपारा रेल्वे स्थानकाच्या पश्चिमेपासून. पश्चिमेला रेल्वे स्टेशनला लागून असलेल्या बस स्थानकवरुन चक्रेश्वर तलावाकडे जाणारी बस पकडावी. स्टेशन ते चक्रेश्वर मंदीर ३ किलोमीटरचे अंतर अर्ध्या तासात चालत गाठता येते. चक्रेश्वर या प्राचीन तलावाकाठी चक्रेश्वराचे दगडात बांधलेले मंदिर एकेकाळी अस्तित्वात होते. त्याचे मंदिराचे दगडी अधिष्ठान (पाया ) येथे पाहायला मिळतो. चक्रेश्वर तिर्थ या तलावाच्या भोवती बाग, जॉगिंग ट्रॅक आणि कुंपण घालून त्याच्या गळ्या भोवती फ़ास आवळलेला आहे. चक्रेश्वर मंदिराच्या बाजूला सध्या श्रीरामाचे मंदिर आहे.  हे मंदिर फ़ारसे जूने नाही. पण या मंदिर परिसरात असलेल्या पूरातन मुर्ती इथे नांदलेलेल्या हिंदु, जैन धर्मातील विविध पंथ, त्यांच्या पुजनीय देवता यांचे भांडार आपल्या पुढे उभे करतात. 

महाभारतातल्या शांतिपर्वात (४९, ६६-६७) विष्णूचा सहावा अवतार परशूरामाने समुद्र हटवून शूर्पारकाची निर्मिती केली असा उल्लेख आहे, " ततः शूर्पारकं देशं सागरस्तस्य निर्ममे, सहसा जामदग्नस्य सोऽपरान्तमहीतलम्।" त्यामुळे या ठिकाणाला परशूरामतीर्थ या नावानेही ओळखले जाते. महाभारताच्या वनपर्वात (१८८,८) पांडवांनी शूर्पारकची यात्रा केल्याचा उल्लेख आहे. सभापर्वात (३१,६५) सहदेवाने शूर्पारक जिंकून घेतल्याचा उल्लेख आहे. परशुरामाने १०८ तिर्थांचा उल्लेख केलेला आहे त्यातील काही तीर्थ सोपारा परिसरात आहे. अशाप्रकारे हिंदू धर्मातील महत्वाच्या तिर्थक्षेत्रार असलेल्या चक्रेश्वर मंदिरात सर्वात सुंदर मुर्ती ब्रह्मदेवाची आहे.  

ब्रह्मा हा सृष्टीचा निर्माता आहे. ब्रह्माच्या उत्त्पतीच्या अनेक कथा आहेत. कूर्म पुराणानुसार विष्णूच्या नाभीतून उगवलेल्या कमळातून ब्रह्मा प्रकट झाला. दुसऱ्या कथेनुसार जल आणि आकाश तत्वापासून वराह रुपात ब्रह्मा प्रगट झाला. नंतर त्याने स्वतःपासून प्रजापती उत्पन्न केले. या प्रजापतींनी सृष्टी निर्माण केली. ब्रह्माच्या विचारातून सप्तर्षींची उत्पत्ती झाली. या सात ऋषींपैकी एकाला कश्यप नावाचा पुत्र होता . त्याच्या पत्नींपासून देव, दानव, मनू , साप , गरुड यांची उत्पत्ती झाली  म्हणून ब्रह्मब्रह्मदेवाला ‘पितामह’ या नावाने ओळखले जाते. 

ब्रह्मदेव हे रजोगुणांचे प्रतिक आहे. निर्मिती करणे हे मुख्य कार्य असल्यामुळे ब्रह्माने युध्द केल्याच्या, कोणाचा संहार केल्याच्या कथा ऐकायला मिळत नाहीत. देव आणि असुर या दोघांनाही ब्रम्हा वंदनीय होता. ब्रह्मा निर्मिती करतो, विष्णू संरक्षण करतो आणि शिव संहार करतो यामुळे हे तीनही देव पूजनीय आहेत. विष्णू आणि शंकर यांच्या जोडीने ब्रह्माची पूजा होत होती. परंतु ब्रह्मदेवाची स्तुती करणारा विशिष्ट संप्रदाय नसणे, असुरास प्रोत्साहन, असत्य कथन, सावित्रीचा शाप, स्वत:च्या कन्येची आसक्ती  इत्यादी कारणांमुळे मध्यकाळापर्यंत ब्रम्हपूजा अस्तंगत झाली. 

पुस्तक,  यज्ञपात्र

भारतात सध्या ब्रह्मदेवाची पुष्कर (राजस्थान) आणि खेडब्रह्म (गुजरात) ही दोन प्रमुख मंदिरे आहेत. याशिवाय महाराष्ट्रात ठाणे जिल्ह्यात ठाणे (पूर्वीचे श्रीस्थानक), सोपारा (चक्रेश्वर मंदिर), या ठिकाणी ब्रम्हदेवाच्या मुर्ती सापडलेल्या आहेत, त्यामुळे या भागात त्याकाळी ब्रह्मदेवाची मंदिरे होती हे दिसुन येते. ठाणे परिसरावर इ.स. ८०० ते १२५० अशी साधारणपणे ४५० वर्षे शिलाहार राजघराण्याची राजवट होती. श्रीस्थानक ही त्यांची राजधानी होती. शिलाहार राजघराण्याने ठाणे आणि परिसरात अनेक सुंदर मंदिरे बांधली. ठाण्यातील तलावपाळी जवळील कौपिनेश्वर मंदिर, अंबरनाथ येथील शिवमंदिर, लोणाड येथील शिवमंदिर इ. मंदिरांचे बांधकाम शिलाहारकालात झाले. नालासोपारा आणि ठाणे येथे असलेल्या ब्रह्मदेवाच्या सुंदर आणि भव्य मूर्ती आणि मंदिरे याच काळात राजाश्रयाने निर्माण झाली असावीत. या मूर्तीची नित्यनेमाने पूजा होत असावी. काळाच्या ओघात ब्रह्मदेवाची मंदिरे नष्ट झाली.

सावित्री व गायत्री / गायत्री व सरस्वती 

घट (कमंडलू), हंस 

मूर्तिशास्त्रानुसार ब्रह्माला चार हात असतात. वाहन हंस असून तो कमळावर बसलेला असतो किंवा उभा असतो. हातात पुस्तक, माळा, कमंडलू, यज्ञपात्रे, वरदअभय मुद्रा असतात. ब्रह्मा संहारकर्ता नसल्यामुळे त्याच्या हातात कोणतेही शस्त्र नसते.

वरदअभय मुद्रा

राममंदिरातील ब्रह्मदेवाची मूर्ती सुमारे ५ फुट उंच, समभंग अवस्थेत (समभंग म्हणजे दोन्ही पायावर सरळ उभी असणारी) उभी आहे. मूर्तीला दर्शनी भागात तीन डोकी असून, डोक्यावर कोरीवकाम केलेला मुकुट आहे. मूर्तीला कोरलेल्या भुवया एकमेकांना जोडलेल्या आहेत. ब्रह्मदेवाला दाढी आणि मिशी दाखवली आहे. कानात कुंडले, गळ्यात हार, यज्ञोपवीत (जानवे) आणि कटीसूत्र धारण केलेले आहे. अंगावर बाजूबंद, हातात कडं, कमरपट्टा इत्यादी वेगवेगळे अलंकार दाखवले आहेत. मूर्तीचे चारी हातात अनुक्रमे माळा व घट (कमंडलू), वेद, यज्ञपात्र आहेत, एक हात वरद मुद्रेत आहे. मुर्तीच्या पायाच्या दोन्ही बाजूला स्त्रिया दाखवल्या असून त्या सावित्री व गायत्री किंवा गायत्री व सरस्वती असाव्यात. पायाच्या डाव्या बाजूला हंस हे ब्रह्माचे वाहन कोरलेले आहे. तर उजव्या पायाजवळ ब्राम्हण कोरलेला आहे. मूर्ति शास्त्रानुसार ब्रह्माचे शरीर स्थूल आणि पोट थोडे सुटलेले असते. पण शिल्पकारांनी ही मूर्ती तयार करताना ब्रह्माला एकदम "फ़िट" दाखवलेला आहे.

Surya

महिषासूर मर्दीनी

Agni

ब्रह्मदेवाच्या मूर्ती शिवाय मंदिरात आणि मंदिर परिसरात इतर अनेक मूर्ती आहेत. त्यातील महत्वाची मूर्ती मेंढ्यावर बसलेल्या अग्निची आहे. अष्ट दिक्पालांपैकी आग्नेय दिशेचा देव अग्नी हा वेदकाळात पूजनीय होता. त्याच्या स्वाहा आणि स्वधा या दोन बायका आहेत. मूर्तीशास्त्राप्रमाणे अग्नीला दोन किंवा चार हात असतात तो मेंढ्यावर (मेषावर) बसलेला दाखवतात. त्याच्या हातात पंखा आणि तुपाचे भांडे दाखवतात. अग्नीची मुख्य खूण म्हणजे त्याच्या मागे असलेला ज्वालांचा पसारा. याशिवाय येथे सूर्याची सात घोडे असलेली मुर्ती, हरिहर , गणपती, महिषासूर मर्दीनी, उमा - महेश्वर , जैन अंबिका, गजलक्ष्मी, नंदी, सुरसुंदरी वेगवेगळ्या प्रकारचे वीरगळ/ समाधीचे दगड/ स्मृतीशिळा येथे पाहायला मिळातात.  यात साधूची आणि बौध्द दांपत्याची स्मृतीशिळा पाहायला मिळतात. 

(वीरगळींबद्दल अधिक माहिती वाचण्याकरीता "वीरगळ , सतीशिळा , गध्देगळ , धेनुगळ" हा लेख वाचा लेख वाचण्याकरिता लिंकवर टिचकी मारा  https://samantfort.blogspot.com/2019/04/blog-post_4.html) 

Stupa, Nalasopara

चक्रेश्वर मंदिरापासून अर्ध्या किलोमीटरवर सोपार्‍याचा प्रसिध्द स्तूप आहे. महाराष्ट्रात मोजकेच मैदानी आणि वीटांनी बांढलेले स्तूप आहेत, हा त्यापैकी एक आहे. या ठिकाणी रस्त्यावरच फ़ायबरचे गेट आणि बुध्दमूर्ती बसवलेली आहे. कंपाऊंडच्या आत मध्ये पूरातन बौध्द स्तुपाचे अवशेष आहेत. सोपारा हे बौध्द धर्मांचे महत्वाचे केंद्र आणि तिर्थक्षेत्र होते. गौतम बुध्दांनी त्यांच्या पूर्वजन्मात "बोधिसत्व सुप्पारक" या नावाने जन्म घेतला होता.  पूर्व जन्मात खुद्द बुध्दाचेच नाव सुप्पारक होते यावरुन त्याकाळच्या सोपारा या बंदराची भरभराट किती झाली होती आणि ते किती प्रसिध्द होते हे दिसून येते. याशिवाय बुध्द चरित्रानुसार  खुद्द गौतम बुध्द येथे बौध्द धर्माची दिक्षा देण्यासाठी येथे आले होते. त्यावेळी त्यांनी वक्काली आणि ५०० विधवांना दिक्षा देउन आपली नखे आणि केस प्रसाद म्हणुन दिले. त्यावर हा स्तूप बांधला गेला म्हणून याला "विधवांचा स्तूप" असेही म्हणतात. सम्राट अशोकाच्या काळात सोपारा हे बौध्द धर्माचे महत्वाचे केंद्र होते, येथूनच बौध्द धर्माचा प्रसार पश्चिम किनार्‍यावर झाला.

मध्ययुगात बौध्द धर्मा बरोबर हा स्तूपही विस्मृतीत गेला. या भागात असलेल्या मातीच्या टेकाडाला " बुरुड राजाचा कोट" या नावाने ओळखले जात असे. इसवीसन १८८२ मध्ये श्री. भगवानलाल इंद्राजी या ऑर्कोलॉजिस्ट्नी याठिकाणी उत्खनन केले. त्यांना या ठिकाणी विटांचा स्तूप आढळला. या स्तूपात एका दगडी पेटीत मैत्रेय बुध्दाच्या पितळेच्या ८ मूर्ती सापडल्या. या स्तूपाचा काळ इसवीसनपूर्व तिसर्‍या शतकातल्या (3rd century BCE) असल्या तरी, याठिकाणी मिळालेल्या बुध्दमुर्ती इसवीसनाच्या आठव्या शतकातील आहेत. या मुर्तींबरोबर सोन्याची फ़ुले, भिक्षापात्राचा तुकडा, गौतमीपुत्र सातकर्णी (सातवाहन) काळातील चांदेची नाणी या गोष्टी सापडल्या. या सर्व वस्तू अशियाटीक सोसायटी, मुंबई येथे आहेत.

Remains of stupa

Votive Stupa

१९३९ - ४० मध्ये सर्व्हे ऑफ़ इंडीयाच्या एम एम कुरेशी यांनी केलेल्या उत्खननात मुख्य स्तुपाच्या दक्षिणेला दोन स्तूप सापडले. त्याच प्रमाणे दगडी खांब, तुळ्या, खापरांचे तुकडे (plain glazed ware of the Muslim period) सापडले. इसवीसन १९५६ मध्ये भूईगाव येथे सम्राट अशोकाचा नववा शिलालेख सापडला. आजपर्यंत भारतात १४ ठिकाणी अशोकाचे शिलालेख सापडलेले आहेत. त्यापैकी आठवा आणि नववा शिलालेख सोपारा येथे सापडलेले आहेत. हे ब्राम्ही लिपीतील शिलालेख आपल्याला छ्त्रपती शिवाजी महाराज वस्तूसंग्रहालय, मुंबई येथे पाहायला मिळतात. स्तूप परिसरात मंदिराचे छत तोलणार्‍या भारवाहकांचे, किचकांचे कोरलेले दगडी स्तंभांचे तुकडे पाहायला मिळतात. त्यावरुन याठिकाणी नंतरच्या काळात मंदिर असावे. या ठिकाणी १० वोटीव स्तुप  (पूजेचे किंवा नवसाचे स्तूप ) मिळालेले आहेत. साधाराणपणे आठव्या शतकाच्या आसपास या स्तुपांना नवस बोलण्याची प्रथा होती. याशिवाय येथे मिळालेली बुध्द मुर्ती, मंदिराचे अवशेष एकत्र करुन ठेवलेले आहेत.

स्तूपापासून २ किलोमीटर अंतरावर गास गाव आहे. या गावातील टाकी पाडा येथे मंदिराचे दगडी अधिष्ठान (पाया) पाहायला मिळतो. याशिवाय किचक, भारवाहक, दगडी खांब, तुळया, कोरीव दगडांचे अवशेष पाहायला मिळातात. या गावात जैन मंदिराचे काही अवशेष मिळाले आहेत, ते सध्या मुंबई विद्यापिठ कलिना येथे आहेत. याशिवाय चौदाव्या- पंधराव्या शतकातली सूर्य मुर्ती आणि जैन तिर्थंकरांच्या ७ पितळी मुर्ती येथे मिळालेल्या आहेत. या सध्या आगाशी जैन टेम्पल ट्रस्टच्या ताब्यात आहेत. आधी उल्लेख केल्याप्रमाणे गास गावात दगडी नांगरही मिळालेला आहे. गास गावातील तलावा भोवती असलेल्या दगडी कठड्यावरील एका शिळेवरील मौर्यकालिन ब्राम्ही लिपीमध्ये "सतिमितस" हे नाव असलेला आलेख सर्वात प्राचिन असावा व अशोकाचा स्तूप बांधण्यात त्याने हातभार लावला असावा असे अनुमान आहे.   

Gay Vasaru Stone

हिंदू आणि बौध्द यांच्याप्रमाणे सोपारा हे जैन लोकांचेही तिर्थक्षेत्र होते. जैन पुराणांनुसार आदिनाथांचे जेष्ठ पूत्र चक्रवर्ती भारत यांनी पहिली "शत्रुंजय तलेटी"  (शत्रूंजय टेकडी)  सोपारा येथे स्थापन केली होती, तेथून ती वालभीपूरा गुजरात आणि त्यानंतर पलिताना येथे गेली. जैन रामायणानुसार लव - कुश यांनी सोपारा जिंकून घेतला होता. जैन साहित्यात इसवीसनाच्या पहिल्या शतकापासून सोपार्‍यात अनेक यात्रा, चातुर्मास, दिक्षा पार पडल्याचे उल्लेख आहेत.

गास गावात सध्या अस्तित्वात असलेले तलाव आणि त्याच्या आजूबाजूला तयार झालेली परिसंस्था निवांतपणे पाहाण्यासारखी आहे. गास गावानंतरचा पुढचा टप्पा म्हणजे ४ किलोमीटरवरचे सुळेश्वर मंदिर,निर्मल. याठिकाणचे मुळ मंदिर काळाच्या ओघात नष्ट झालेले आहे. सध्या सिमेंटचे बेढब मंदिर बांधलेले आहे. पण मंदिरासमोर उघड्यावर दोन मुर्ती आहेत. त्यापैकी ब्रह्माची मुर्ती वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. या मुर्तीला पुढच्या बाजूला ३ आणि मागच्या बाजूला एक डोके अशी चार डोकी कोरलेली आहेत. ब्रह्मदेवाला पूर्वी पाच डोकी होती. पण ब्रह्माने शिवाचा विरोध केल्यामुळे भैरवाने त्यांचे डोके तोडले. पुढे ब्रह्मदेवाने शिवाचे स्तवन करून शिवास प्रसन्न करू घेतले. ब्रह्महत्येचे प्रायश्चित म्हणून भैरव ते कपाल घेऊन भिक्षा मागण्याकरिता निघून गेला. रुपमण्डण ग्रंथानुसार चार वेद, चार युगे आणि चार वर्ण यांचे प्रतिक म्हणजे ब्रह्माची चार मस्तके.

Bramha 3 heads

Bramha 4th head at back

Ambika

सुळेश्वर मंदिर,निर्मलहून पुढचा टप्पा म्हणजे नाला गावातील शंकर नागेश्वर मंदिर. या मंदिरात मागच्या प्रभावळीवर दशावतार कोरलेली विष्णू मुर्ती पाहायला मिळते. प्राचीन सोपारा गावाचे हे अवशेष पाहून आपण ६ किलोमीटर वरील विरार किंवा नालासोपारा स्टेशन गाठू शकतो. 

Vishnu

आम्ही ही भटकंती भर पावसात एसटीने आणि मधले बरेचसे अंतर चालत केली. संपूर्ण दिवस तंगडतोड भटकंती झाली होती. स्वतं:चे वाहान असल्यास ही भटकंती कमी श्रमात होवू शकते. 

Harihar

संदर्भ :- ही भटकंती मी मुंबई विद्यापिठाच्या आर्कॉलॉजिच्या (Archeology) कोर्स दरम्यान अभ्यासाचा भाग म्हणून केली होती, यावेळी आम्हाला मार्गदर्शक म्हणून याच भागात राहाणारा, या भागाची खडानखडा माहिती असणारे श्री. सिध्दार्थ काळे मार्गदर्शक म्हणून होता. सिध्दार्थने या भागात अनेक नविन गोष्टी शोधल्या आहेत आणि त्यावर शोध निबंधही लिहिले आहेत. हा लेख लिहितांना त्यावेळी नोंद केलेली माहिती वापरली आहे.

भारतीय मूर्तिशास्त्र :-  डॉ. नी. पु. जोशी, 

लेणी महाराष्ट्राची :- डॉ दाऊद दळवी 

भारतीय नौकानयनाचा इतिहास :- डॉ.द.ग.केतकर 

विशेष आभार :- जॉन परेरा, नंदाखाल 

सम्राट अशोकाचा शिलालेख

नयनरम्य वाचाऊ व्हॅली ( Offbeat Austria, Wachau Valley)

Wachau Valley From Durnstein Castle

डॅन्यूब नदीच्या दोन्ही तीरावर हिरवेगार डोंगर त्यातून डोकावणारी लालचुटूक रंगाच्या छप्परांची घरे, त्या गर्दीतून मान उंच करुन पाहाणारा एखादा चर्चचा टॉवर, नदी काठाने जाणारा वळणावळणाचा रस्ता, रस्त्यापासून थोड्या उंचावरुन जाणारी रेल्वे असे स्वप्नवत दृश्य वाचाऊ व्हॅलीत फ़िरतांना दिसते. ऑस्ट्रीयाची राजधानी व्हिएन्ना ही एकेकाळी युरोपची वाईन कॅपिटल होती. व्हिएन्ना शहराला लागून असलेल्या ग्रीन्झींग या निसर्गरम्य भागात इसवीसनाच्या बाराव्या शतकापासून दाक्षाची लागवड होत आहे. तसेच व्हिएन्ना पासून ८० किलोमीटरवर असलेल्या वाचाऊ व्हॅलीतही मोठ्या प्रमाणावर द्राक्षाची लागवड होते. डॅन्यूब नदीच्या खोर्‍यात वसलेल्या वाचाऊ व्हॅलीला युनेस्कोच्या वर्ल्ड हेरीटेज साईटचा दर्जा मिळालेला आहे.

 

Durnstein  Village, Wachau Valley , Austria

वाचाऊ व्हॅलीत मल्क, स्पिट्झ, डुरींन्स्टाईन आणि क्रेम्स ही गाव पाहाण्यासारखी आहेत. व्हिएन्नाहून वाचाऊ व्हॅलीला जाण्यासाठी बोट, रेल्वे आणि बस असे तीन पर्याय उपलब्ध आहेत. व्हिएन्नहून बोटीने २ तासात वाचाऊ व्हॅलीत जाता येते. डॅन्यूब नदीच्या दोन्ही तीरावर असलेली गाव, नदीकिनार्‍यावर, डोंगरात असलेली अप्रतीम घरे आणि वर्ल्ड हॅरीटेजचा दर्जा मिळालेली वाचाऊ व्हॅलीची अप्रतीम दृश्य पाहात पाहात आपण क्रेम्सला पोहोचतो. ट्रेनने प्रवास करण्यासाठी व्हिएन्ना ते व्हिएन्ना तिकिट मिळते . यात व्हिएन्ना ते मल्क ट्रेनचा प्रवास , मल्क ते क्रेमस बोटीचा प्रवास आणि क्रेम्स ते व्हिएन्ना ट्रेनचा प्रवास करता येतो. या बरोबरच मल्क ऍबी पाहाण्यासाठीचे तिकिट अंतर्भूत असते. ऑस्ट्रीयातील रेल्वे कंपनी OBB Rail च्या साईटवर (https://kombitickets.railtours.at/wachau-ticket/austria/wachau/wachau-ticket.html) वाचावू व्हॅलीला जाण्यासाठी कॉम्बो तिकीट मिळते.

 

Melk Abbey, Melk, Austria

वाचाऊ व्हॅलीत जाण्यासाठी तिसरा पर्याय म्हणजे व्हिएन्नात असलेले टूर ऑपरेटर्स. व्हिएन्नातून प्रायव्हेट बसने आणि कारने वाचाऊ व्हॅलीत घेऊन जातात. तिथे फ़िरायला साधारणपणे ६ तासांचा वेळ मिळतो. याशिवाय वाईन टेस्टींग टूर्स, सायकलींग टूर्सही व्हिएन्नाहून जातात. आपापल्या आवडीप्रमाणे आपण टूर निवडू शकतो.

Mulk Abbey, Wachau Valley

 वाचाऊ व्हॅलीतल्या सायकल टूर्स प्रसिध्द आहेत. मल्क ते क्रेम्स हे अंतर २४ किलोमीटर आहे. डॅन्यूब नदीच्या दक्षिण आणि उत्तर अशा दोन्ही काठाने आपण प्रवास करु शकतो. खास सायकलींसाठी इथे फ़रसबंदी मार्ग आहेत. यातील दक्षिण काठाने जाणारा मार्ग सायकलींग करणार्‍यांचा आवडीचा मार्ग आहे. या मार्गावर रहादारी कमी असते. छोट्या छोट्या गावातून, दाक्षाच्या मळ्यां मधून हा मार्ग जातो. या मार्गावर अनेक वाईनरीज आहेत. वाचाऊ व्हॅलीतील मोठी आकर्षणे नदीच्या उत्तर काठावर आहेत. ती पाहाण्यासाठी साय़कल घेऊन बोटीतून नदी ओलांडण्याची सोय स्पिट्झ, Weissenkirchen आणि डुरींन्स्टाईन येथे आहे. मल्क येथील टुरीस्ट इन्फ़ॉर्मेशन सेंटर येथे सायकलींग संबंधी सर्व माहिती मिळते. येथे सायकली भाड्यानेही मिळतात.  

 

Painting on Ceiling of Abbey

वाचाऊ व्हॅलीतील मल्क हे छोटेसे गाव तिथल्या मल्क ऍबे या मॉनेस्ट्रीमुळे प्रसिध्द आहे. ख्रिश्चन धर्मातल्या बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांचे हे जगप्रसिध्द धार्मिक ठिकाण आहे. सेंट बेनेडिक्ट याने इसवीसन ५१६ मध्ये Benedict of Nursia हे बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांसाठी नियमावलीचे पुस्तक लिहिले. त्यानुसार या पंथातील मॉंक्स आणि नन्स वागतात. ऍबे म्हणजे बेनेडिक्टाईन मॉंक्स आणि नन्स यांचे धार्मिक कर्मकांड करण्याचे आणि राहाण्याचे  ठिकाण. या बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांना ब्लॅक मॉंक म्हणूनही ओळखले जाते.  मल्क या टुमदार गावातील टेकडीवर मल्क ऍबे ही पिवळ्या आणि पांढर्‍या रंगातली भव्य मॉनेस्ट्री दूरवरुनही नजरेत भरते. मल्क गावातल्या फरसबंदी वाटेने चढत आपण १० मिनिटात मल्क ऍबे पाशी पोहोचतो. मल्क ऍबे मध्ये वर्षभर वेगवेगळी प्रदर्शन कार्यक्रम चालू असतात. या ऍबेतील मार्बल हॉल, इंपेरीयल हॉल, लायब्ररी आणि म्युझियम पाहाण्यासारखे आहे. मार्बल हॉल आणि इंपेरीयल हॉल मधील बाल्कनीतून डॅन्यूब नदी आणि परीसराचे सुंदर दृश्य पाहायला मिळते. ऍबेच्या छतावर काढलेली चित्रे, जागोजागी असलेले सुंदर पुतळे यामुळे सौंदर्यात भर पडलेली आहे. या शिवाय मल्क मधील कॉलेजीएट चर्चलाही आपण भेट देऊ शकतो. मल्क बाजारातून फ़ेरफ़टका मारतांना जर्दाळू, जर्दाळूचे जाम, सरबतं, चॉकलेट्स विकणारी दुकान दिसतात. वाचाऊ व्हॅलीत द्राक्षा खालोखाल जर्दाळूचे उत्पादन होते. त्यापासून बनवलेले विविध पदार्थ तिथे मिळतात.

 

Apricot, Wachau Valley

Apricot Jam & Juice 

मल्कहून बोटीने किंवा रस्त्याने १८ किलोमीटर वरील स्पिट्झ गावाला जाता येते. रस्त्यावर दुतर्फ़ा द्राक्षाचे मळे आणि जर्दाळूच्या बागा दिसतात. स्पिट्झ छोटेसे गाव डोंगर उतारावर वसलेले आहे. वाचाऊ व्हॅलीत २०० प्रकारच्या वाईन बनतात. स्पिट्झ गावाजवळ असलेल्या वाईनरीजची गाईडेड टूर करुन तुम्ही वाईन टेस्ट करु शकता . या वाईनरीज आणि इथल्या रेस्टॉरंटसच्या बाहेर बसण्याची व्यवस्था केलेली आहे तिथे बसून वाचाऊ व्हॅलीच निसर्ग सौंदर्य न्याहाळत तुम्ही वाईनचा आस्वाद घेऊ शकता. Burgruine Aggstein हा बाराव्या शतकात बांधलेला किल्ला स्पिट्झ जवळ आहे.

 

Dürnstein Castle Wachau Valley

View from Top of Dürnstein Castle

स्पिट्झ पासून ११ किलोमीटरवर डुरींन्स्टाईन गाव आहे . गावा मागील टेकडीवर कॅसल आहे. मध्ययुगातील या गावातील रस्ते फ़रबंदी आहेत. गावात वहानांना प्रवेश नाही. त्यामुळे या गावामधील गल्ल्यां मध्ये फ़िरतांना मध्ययुगीन युरोपातील गावात फ़िरल्याचा भास होतो. गावातील फ़रसबंदी रस्ते त्याच्या दुतर्फ़ा लालचुटूक रंगाच्या उतरत्या छपरांची सुंदर घरे. घरांच्या गॅलरीत फ़्लॉवर बेड मध्ये फ़ुललेले रंगीबेरंगे फ़ुलांचे ताटवे. दिव्याच्या खांबांवर लावलेल्या कुंड्यां मधून फ़ुललेली फ़ुले असे रंगीबेरंगी आणि प्रसन्न वातावरण गावभर पसरलेले असते. गावात काही कमानी सुध्दा आहेत. गावातल्या भर वस्तीत असलेल्या दोन घरांच्या मध्ये असलेल्या गल्लीतून डुरींन्स्टाईन कॅसलला जाणारी पायर्‍यांची वाट आहे. दुतर्फ़ा दाट झाडी असलेल्या यावाटेने अर्ध्या तासात किल्ल्यावर पोहोचता येते. किल्ला चढतांना वेगवेगळ्या टप्प्यावरुन गावाचा आणि डेन्यूब नदीच्या खोर्‍याचा सुंदर नजारा दिसतो. १२ व्या शतकात बांधलेल्या या किल्ल्यात इंग्लंडचा राजा रिचर्ड - १ याला डिसेंबर ११९२ ते मार्च ११९३ मध्ये कैदेत ठेवलेले होते. इसवीसन १६४५ मध्ये स्विडीश सैन्याने हा किल्ला जिंकून तो उध्वस्त केला . त्यानंतर तो किल्ला पुन्हा बांधला गेला नाही . किल्ल्याची दोन प्रवेशव्दारे, तटबंदी, बुरुज, काही वास्तू आजही शाबूत आहेत. किल्ल्याच्या सर्वोच्च माथ्यावरुन झोकदार वळण घेणारी डॅन्यूब नदी आणि तीच दूरवर दिसणारे खोरे हे दृश्य नजर खिळवून ठेवते. या ठिकाणाहून पाय निघता निघत नाही. डुरींन्स्टाईन कॅसल Wachau Cultural Landscape" UNESCO World Heritage Site चा महत्वाचा भाग आहे. 

 

 डुरींन्स्टाईन पासून ७ किलोमीटरवर क्रेम्स गाव आहे. या गावात वाईनरी आणि वाईन टूर करता येतात. या व्यतिरीक्त या गावात दोन म्युझियम आहेत. त्यापैकी एक आर्ट म्युझियम असून दुसरे कार्टून (कॅरीकेचर) म्युझियम आहे. कॅरीकेचर म्युझियम मध्ये १९०० पासूनची कॅरीकेचर्स पाहायला मिळतात. क्रेम्स ते व्हिएन्ना ट्रेनने किंवा बोटीने बसचा प्रवास करता येतो.

 

Wine Grape Fields , Wachau Valley

ट्रेन, बोट, बस या कोणत्याही मार्गाने वाचाऊ व्हॅलीत आल्यास दिवसभर फ़िरण्यासाठी फ़क्त ६ तास मिळतात. त्यामुळे सर्व ठिकाणे धावत पाहावी लागतात. वाचाऊ व्हॅली व्यवस्थित शांतपणे तिथल्या निसर्गाचा आणि संथ शांत वातावरणाचा आनंद घेत पाहायची असल्यास तिथे एक दिवस मुक्काम करणे आवश्यक आहे. संध्याकाळी सर्व पर्यटक निघून गेल्यावर ही गाव रिकामी होतात. त्यावेळी इथल्या सुनसान ऐतिहासिक गल्ल्यांमधून फ़िरणे , डुरींस्टाईन कॅसलवरुन संध्याकाळचा गार वारा अंगावर घेत सूर्यास्त न्याहाळणे यासारखे सुख नाही. व्हिएन्ना, साल्झबर्ग ही ऑस्ट्रीयातली ठिकाणे फ़िरायला अनेक जण जातात, त्यांनी एक दिवस वेगळा काढून व्हिएन्ना जवळील वाचाऊ व्हॅलीला आवर्जून भेट द्यावी.  

 पूर्व युरोपातील ऑस्ट्रीया, हंगेरी, स्लोव्हाकिया, सर्बिया या देशांना समुद्र किनारा नाही. पण डेन्यूब ही या भागातून वहाणारी सर्वात मोठी नदी आहे. या नदीत आणि युरोपात सुध्दा झँडर मासे (zander fish) मोठ्या प्रमाणात आढळतात. झँडर मासे पकडणे हा युरोपातल्या फ़िशिंग गेम मधला महत्वाचा भाग आहे. झँडर माशचे वजन १० किलो ते २२ किलो भरते. या माशामध्ये कमी हाडे आणी जास्त आणि रुचकर मांस असल्यामुळे हा मासा युरोपियन लोकांच्या खाद्य संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. इथल्या मॉल्समध्ये झँडर फ़िश फ़िलेट्स मिळतात. फ़िलेट्स म्हणजे माशाच्या हाडाला समांतर कापलेले माशाचे तुकडे . हे तुकडे तळून किंवा बेक करुन खाल्ले जातात.

 

Zander fish

डेन्यूब नदी काठच्या एका रेस्टॉरंट मध्ये झँडर फ़िशची ऑर्डर दिली. एका डिशमध्ये बटर मध्ये तळलेला फ़िश फ़िलेट्सचा आयताकृती तुकडा आणि सोबत उकडलेले बटाटे, गाजर, मटार आणुन दिले. माशाचा तुकडा आणि त्याच्या बरोबर दिलेले पदार्थ यांचे प्रमाण व्यस्त होते. मासा लुसलुशीत आणि चवीला चांगला होता. त्यात हाडे (काटे) नसल्याने मासे खाण्याची सवय नसलेल्यांनाही व्यवस्थित खाता येतो. युरोपच्या भटकंतीत झँडर फ़िश एकदा खाऊन बघायला हरकत नाही.

Photos :-  Copy right Amit & Kaustubh Samant 

" परीकथेतील गाव, हॉलस्टॅट (Hallstatt, Austria)"  हा ऑस्ट्रीयातील ऑफ़बीट पर्यटन स्थळावरचा लेख  वाचण्याकरीता खालील लिंकवर टिचकी मारा. 

https://samantfort.blogspot.com/2019/10/blog-post.html

ज्ञानेश्वरीतील पक्षी ( Birds in Dnyaneshawari )

लॉकडाउनला सुरुवात होण्या अगोदरच आमच्या लायब्ररीने प्रत्येकाला ५ पुस्तके एकदम न्यायची मुभा दिली होती . ती वाचण्यात लॉकडाउनचे पहिले पर्व संपले . तितक्यात लॉकडाउनचे दुसरे पर्व चालू झाले घरात न वाचलेली काही पुस्तक होती ती पुरवून वाचायचे ठरवले. मग सोबत ज्ञानेश्वरी वाचायला घेतली. यापूर्वीही ज्ञानेश्वरी वाचली होती, पण यावेळी वाचताना त्यातील पक्षी, किटक आणि प्राणी असलेले श्लोक टिपून ठेवायचे ठरवल .  मागे अरण्य ऋषी मारुती चितमपल्ली यांच्या पुस्तकात "संत साहित्यातील पक्षी" यावर लेख वाचला होता .  त्यात त्यांनी ज्ञानेश्वरीतील पक्ष्यांवरही लिहिले होते . त्यामुळे अर्थात हा विषय काही नवा नाही. या विषयावर यापूर्वीही लेख आलेले असतील कदाचित कोणीतरी पी.एच.डी. साठीही हा विषय घेतला असेल. त्यामुळे यावर लिहावे की, न लिहावे ?  या संभ्रमात मी होतो. त्यावर उत्तरही माउलींनी ज्ञानेश्वरीत देउन ठेवले होते.

पांख फुटे पाखिरु | नुडे तरी नभीच थिरु |

गगन क्रमी सत्वरु |  तो गरुडही तेथे  || १७१२||

राजहंसाचे चालणे | भूतळी आलिया शहाणे |

आणिक काय कोणे | चालवेचिना  || १७१३|| अ १८

वेगवान गरुड आकाशात भरारी मारतो तशीच नुकतेच पंख फुटलेल्या पक्ष्याच्या पिल्लाने त्याच आकाशात उडू नये की काय ?

जगात राजहंसाची चाल डौलदार आहे म्हणून इतर कोणी चालूच नये की काय ?

ज्ञानेश्वरीत वाचताना मला एकुण १७ पक्ष्यांचे संदर्भ मिळाले .

यात १८ वा संदर्भ हा पक्षी / विहंग / पाखरू हे शब्द वापरले त्या ओव्या आहेत .

ज्ञानेश्वरीतील पक्षी
अनु क्र.	पक्ष्याचे नाव	अध्याय (ओवी)	छायाचित्र
१)	चकोर (१६) (Chukar partridge)	१(५६), १(२३१), ५(१०७), ६(२९), ६(४८५), ९(२३३,२३४), १०(४), ११(९६), १३(२७६), १३,(३२६), १३(६४२), १८(१३१३), १८(१५२०), १८(१६८७), १८(१७४८)
२)	राजहंस / हंस (१२) (Swan)	२(४), २(१२७), ६(१७७)हंस, ९(४४), ९(१४६)हंस, १३(३२५)हंस, १३(११४३), १४(२०७),  १५(२९६),  १६(१०९)हंस, १८(७९८)हंस,   १८(१७१३)
३)	वायस/ काऊळा/ कावळा/काऊ (११) (Crow)	१(२५१), ३(१९८)वा, ४(२४), ६(२९)वा, ९(४३८), १५(१३५)वा, १६(२८५)वा, १७(३०१), १८(५५६), १८(६८२), १८(१४८८)वा
४)	शुक/पुंसा (१०) (Rose-ringed parakeet)	६(७६), ६(१७६), ११(१७)पुं, ११(१०७)पुं, ११(१७०), १३(२४)पुं, १३(५५९), १३(११३७), १४(३८२), १८(३९३)
५)	गरुड (१०) (Eagle)	१(१३८), २(२१६), ९(३०६), ९(३९२), १०(२४९), ११(३३), ११(१६७), १३(३९४), १५(२९५), १८(१७१२)
६)	चातक (६) (Jacobin cuckoo)	९(२६३), १०(१८३), ११(६७९), १५(२०), १८(१३७७), १८(१४६८)
७)	मयुर/ मोर (५) (Peacock)	६(१७८), १४(३१९) मो, १३(८३६), १८(३८४), १८(१५२०) मो
८)	कोकिळ (५) (Koel)	१(२३०), ६(१७७), ६(४५०), ११(११३), १८(१५१९)
९)	बगळा (५) (Little Egret)	११(१५६), १३(२४७), १८(४८०), १८(६५४), १८(७१७)
१०)	डुडुळ (घुबड) (४) (Owl)	१४(२५१), १६(२३९), १८(३८५), १८(६८२)
११)	टिटिभू (टिटवी)(२) (Red Wattled lapwing)	१(६८), १६(२३४)
१२)	सारस (२) (Crane)	६(१७७), १८(७८५)
१३)	गिधाड (१) (Vulture)	२(२००)
१४)	चक्रवाक (१) (Brahminy duck)	१६(६)
१५)	ससाणा (१) (Hawk)	१६(३४५)
१६)	ढिवर (१) (Kingfisher)	१६(३१८)
१७)	पारवा/पारवी (१) (Pigeon)	१८(३८३)
१८)	पक्षी/विहंग (८)	९(३३९), ११(२५८), ११(६३४), १२(१८१), १३(४००,४०१), १५(२८८), १९(१६८)
	(१७) प्रकारचे पक्षी	(१०१) ओव्या

 *  सोळाव्या अध्यायात "तळे आटले की मासे पकडायला ढिवर जमा होतात" अशा अर्थाचा श्लोक आहे.

जै आटावे  होती जलचर। तै डोही मिळती ढिवर।
का पडावे होय शरीर । तै रोगा उदयो ॥३१८॥ अ. १६

या ठिकाणी ढिवर म्हणजे कोळी की ढिवर पक्षी (खंड्या (Kingfisher)) हे नक्की ठरवता आले नाही. कारण तळी किंवा ओढे आटून जेंव्हा छोटी छोटी डबकी तयार होतात तेंव्हा त्या ठिकाणी मासे पकडण्यासाठी ढिवर पक्षी सुध्दा (खंड्या (Kingfisher)) आलेले पाहायला मिळतात.

* चकोर हा उत्तर भारतात हिमालयाच्या पायथ्याशी सापडणारा पक्षी सोडला तर बाकी दाखले दिलेले सर्व पक्षी आपल्या आजूबाजूला दिसणारे शेतकरी आणि सामान्य माणसाच्या नित्य परिचयातले आहेत .

* ससाण्या बद्दलचा उल्लेख माऊली कुठल्या संदर्भात करतात बघा

पाशिके पोती वागुरा | सुनी ससाणे चिकाटी खोचरा |
घेउनी निघती डोंगरा पारधी जैसे ||३४५ || अ १६

* पारधी (रानात ) डोंगरात शिकारीला जातात तेंव्हा सोबत पाश , पोती , जाळ्या , कुत्री , ससाणे,  भाले  इत्यादी साहित्य घेउन जातात .

* ज्ञानेश्वरांनी पोपटासाठी पुंसा आणि शुक हे दोन शब्द वापरले आहेत . पोपटाला नळीच्या साहाय्याने पारधी कसे पकडतात याचे (शुक नलिका न्याय) वर्णन सहाव्या अध्यायात तीन श्लोकात केलेले आहे .

* टिटवीचा संदर्भ देतांना माऊलींनी पंचतंत्रातील टिटवी आणि समुद्राच्या कथेचा संदर्भ देतात.

की टिटिभू चाचूंवरी । माप सुये सागरी ।
मी नेणतु त्यापरी। प्रव्ते येथ ॥३६८॥ अ.१

ज्ञानेश्वरीतील घुबड

* ज्ञानेश्वरीतील डुडुळ (म्हणजे घुबड ) शब्द असलेल्या ४ ओव्या आलेल्या आहेत .

पैं आणिकही एक दिसे ।

जे दुष्कृतीं चित्त उल्हासे ।

आंधारी देखणें जैसें ।

डुडुळाचें ॥ १४-२५० ॥

विश्वाचें आयुष्य जेणें उजळे ।

तो सूर्यु उदैला देखोनि सवळे ।

पापिया फुटती डोळे ।

डुडुळाचे ॥ १६-२३९ ॥

म्हणौनि उमपा आत्मयातें ।

देहचिवरी मविजे एथें ।

विचित्र काई रात्रि दिवसातें ।

डुडुळ न करी ? ॥ १८-३८५ ॥

पैं द्राक्षरसा आम्ररसा ।

वेळे तोंड सडे वायसा ।

कां डोळे फुटती दिवसा ।

डुडुळाचे ॥ १८-६८२ ॥

या ओव्या वाचताना संस्कृत श्लोक आठवला .

यद्यमि तरणे : किरणै: सकलमिंद विश्वमुज्जलं विदघे |

तथापि न पश्चति घूक: पुराकृत भ्युज्यते कर्म ||

(सूर्य किरणांनी सारे जग उजळून जाते , घुबड मात्र ते पाहू शकत नाही . हा त्याच्या पूर्व कर्माचा दोष आहे .)

घुबडाला आपल्याकडे उगाच बदनाम केलेले आहे. त्याच्या बद्दल अफ़वा, अंधश्रध्दाही भरपूर आहेत. खरतर घुबड हे लक्ष्मीचे वहान आहे. त्याबाबतची कथा अशी आहे. सृष्टीची निर्मिती केल्यावर एक दिवस सर्व देवी-देवता पृथ्वीवर आले. पशु पक्ष्यांनी त्यांना पृथ्वीवर पायी फिरताना पहिले तेव्हा त्यांनी देवांना विनंती केली, तुम्ही पृथ्वीवर पायी फ़िरु नका. आम्हाला वाहनाच्या रुपात निवडा. देवी देवतांनी त्यांचे म्हणणे ऐकून त्यांना आपल्या वाहनाच्या रुपात निवडायला सुरुवात केली. जेव्हा लक्ष्मीची पाळी आली तेव्हा तीने सांगितले की कार्तिक अमावास्येला मी पृथ्वीवर येईन, त्या दिवशी मी तुमच्यापैकी एकाला माझे वाहन बनवेन. कार्तिक अमावास्येच्या दिवशी सर्व पशु पक्षी लक्ष्मीच्या वाटेकडे डोळे लावून बसले होते. रात्रीच्या वेळी जेव्हा लक्ष्मी पृथ्वीवर आली तेव्हा घुबडाने आपल्या तीक्ष्ण नजरेने तिला पहिले आणि तीव्र गतीने ते तिच्याजवळ पोहोचले आणि प्रार्थना केली की, मला तुमचे वाहन बनवा. तेव्हापासून घुबड लक्ष्मीचे वाहन आहे. तेव्हापासूनच लक्ष्मीला "उलूक वाहिनी" म्हटले जाते.

ग्रीक पुराणातली बुध्दीची (हुशारीची) देवी अथेना हिच्या जवळ घुबड दाखवलेले असते. आपल्या इथे आढळणार्‍या पिंगळा या लहान घुबडाचे इंग्रजी नाव यावरुनच Athena Brama असे आहे.  

Athena & Owl , Photo courtesy :- Wikipedia

या कथेत घुबडाची वैशिष्ट्ये अचूक पकडलेली आहेत. घुबडे निशाचर आहेत. रात्रीच्या काळोखात त्यांना चांगले दिसते आणि ते रात्री शिकार करतात. त्याचे मोठे डोळे आणि २७० अंशात फ़िरणारी मान (१३५ अंश दोन्ही बाजूला) यामुळे भक्ष्य पकडण्यासाठी घुबडे दृष्टि क्षमते बरोबर, ऐकण्याच्या क्षमतेवरही अवलंबून असतात. घुबडाचे कान एका सरळ रेषेत नसतात त्यामुळे त्याला अतिशय कमी आवाजही ऐकू येतात. मिट्ट काळोखात जमिनीवर वावरणार्‍या प्राण्यांच्या हालचालींमुळे होणाऱ्या सूक्ष्म आवाजाचा वेध घेऊन ती भक्ष्य पकडतात. अन्य भक्षक पक्ष्यांच्या तुलनेने घुबडे कमी वेगाने उडतात; परंतु ती वेगाने देखील उडू शकतात. घुबडाच्या पिसांच्या कडांची विशिष्ट दातेरी रचना असल्यामुळे त्यांच्या उडण्याचा आवाज कमी होतो. 

अशीच एक महाभारतातील सौप्तिक पर्वातील कथा आहे. श्लोक क्रमांक (10-1-36 ते 10-1-44) अश्वथामा , कृपाचार्य इत्यादी वनात (वडाच्या झाडाखाली) झोपलेले असतात. पांडवांचा नाश कसा करता येईल या विचारांनी अश्वथामा तळमळत असतो. त्याचवेळी झाडावर झोपलेल्या कावळ्यांच्या थव्यावर महाकाय घुबड हल्ला वेगाने पण गपचूप हल्ला करते आणि आपल्या तिक्ष्ण नख्यांनी कावळ्यांना फ़ाडून मारुन टाकते. झोपलेल्या कावळ्यांवर घुबडाने केलेला हल्ला पाहून अश्वथामाला पांडवांना निद्रिस्त असतांनाच मारता येईल ही कल्पना सूचते.   

सुप्तेषु तेषु काकेषु विस्रब्धेषु समन्ततः।

सोऽपश्यत्सहसा यान्तमुलूकं घोरदर्शनम्॥ 10-1-37(63982)

महास्वनं महाकायं हर्यक्षं बभ्रुपिङ्गलम्।

सुतीक्ष्णघोणानखरं सुपर्णमिव वेगितम्॥ 10-1-38(63983)

सोऽथ शब्दं मृदुं कृत्वा लीयमान इवाण़्डजः।

न्यग्रोधस्य ततः साखां पातयामास भारत॥ 10-1-39(63984)

सन्निपत्य तु शाखायां न्यग्रोधस्य विहङ्गमः।

सुप्ताञ्जघान विस्रब्धान्वायसान्वायसान्तकः॥ 10-1-40(63985)

केषाञ्चिदच्छिनत्पक्षाञ्शिरांसि च चकर्त ह।

चरणांश्चैव केषाञ्चिद्बभञ्ज चरणायुधः॥ 10-1-41(63986)

क्षणेनाघ्नत्स बलवान्येऽस्य दृष्टिपथे स्थिताः॥ 10-1-42(63987)

तेषां शरीरावयवैः शरीरैश्च विशाम्पते।

न्यग्रोधमण्डलं सर्वं सञ्छन्नं पर्वतोपमम्॥ 10-1-43(63988)

तांस्तु हत्वा ततः काकान्कौशिको मुदितोऽभवत्।

प्रतिकृत्य यथाकामं शत्रूणां शत्रुसूदनः॥ 10-1-44

 या १० श्लोकांमध्ये  व्यासांनी घुबडासाठी उलुक, पिंगल (पिंगळा), कौशिक, वायसान्तक (कावळ्यांचा संहार करणारा) असे ४ पर्यायी शब्द वापरलेले आहेत. अनेकदा दिवसा कावळे आपल्याला घुबडाच्या मागे लागलेले दिसतात. तर घुबड रात्री कावळ्यांवर हल्ला करते. घुबड आणि कावळ्यांमध्ये शत्रुत्व (वायसान्तक) का असते याची एक कथा जातक कथे मध्ये वाचायला मिळते. गरुड हा पक्ष्यांचा राजा पण तो विष्णूचेही वाहान असल्यामुळे त्याला आपल्या प्रजेसाठी वेळ मिळत नाही. त्यामुळे सर्व पक्षी घुबडाला आपला राजा बनवायचे ठरवतात. सल्ला घेण्यासाठी ते चौकस आणि हुशार कावळ्याकडे जातात. कावळा त्यांना विचारतो, अशा भयानक दिसणार्‍या , रात्री फ़िरणार्‍या कुरुप पक्ष्याला तुम्ही राजा का बनवता आहात? त्यामुळे पक्ष्यांचे मत बदलते आणि ते सभा घेऊन नवीन राजा निवडायचे ठरवतात. आपल्या राज्याभिषेकात विनाकारण विघ्न आणल्याने घुबड आणि कावळ्या मध्ये वैर सुरु झाले .

पंचतंत्रातही कावळे आणि घुबडांच्या वैरावर गोष्ट आहे . त्यात कावळे घुबडांवर कुरघोडी करतात. 

कवी हंसदेवाने अनुष्टुभ छंदात पशुपक्ष्यांचे रंग, रूप, आकार, सवयी याचा अभ्यास करुन 'मृगपक्षीशास्त्र' हा संस्कृत भाषेतील ग्रंथ लिहिला. यातील प्रथम खंडात १२७ पशूंची व द्वितीय खंडात ९७ पक्ष्यांची माहिती आहे.

वायसारति:  वायसद्वेषिणस्ते तु ये वायसविरोधीन: ||३४६॥ 

वायसांचा व्देष करणारे व त्यांचा नाश करणारे असल्याने (वायसारति - Barn Owl) हे त्यांचे नाव सार्थ ठरते. असा उल्लेख श्री मारुती चितमपल्ली यांनी "मृगपक्षिशास्त्र" या पुस्तकाच्या मराठी अनुवादात केलेला आहे. 

घुबड मोठ्या प्रमाणावर किटक, उंदीर, घुशी इत्यादी खाऊन ते माणसाला मदतच करते. महाराष्ट्रात १७ प्रकारची घुबडं आढळतात.  कोठी घुबड (Barn owl) , पिंगळा (Spotted Owlet / Athena Brama) आणि पिसांची शिंग असलेली हुमा घुबड (Spotted bellied Eagle-Owl) आणि शृंगी घुबड (Eurasian Eagle-Owl) ही आपल्याला मोठ्या प्रमाणावर पाहायला मिळतात. 

पिंगळा (Spotted Owlet / Athena Brama) P. C:- Rupak Pande

ज्ञानेश्वरीतील पक्षी यावर लिहीतांना घुबड या एकाच पक्ष्याचे इतके संदर्भ सापडत गेले. अजूनही नक्कीच असतील. घुबडासाठी ज्ञानेश्वरांनी जो "डुडुळ" हा शब्द वापरला आहे तो त्यानंतरच्या किंवा आधीच्या साहित्यात कोणी वापरला आहे का हेही शोधाता येईल.  

#dnyaneshawari#birdsindyaneshwari#birdsinmaharashatra#