सिंधुदुर्गावरील चिन्हाचा मागोवा (अपरिचित सिंधुदुर्ग भाग -२) Undiscovered Sindhudurg Part-2

 गावाला गेलो की, सिंधुदुर्गावर एक चक्कर ठरलेली असते. कोव्हीडच्या दहशतीमुळे किल्ल्यावर जाण्यासाठी तुरळक माणसे बोटीत होती. किल्ला बघायला वेळेचेही बंधन नव्हते. किल्ल्याच्या धक्क्याला बोट लागल्यावर तडक शिवराजेश्वर मंदिर गाठले. महाराजांना वंदन करुन थेट उत्तरेकडील तलाव गाठला तेथून फ़ांजीवर चढून किल्ल्याच्या प्रवेशव्दारा पर्यंत रमतगमत निघालो. मध्यंतरी पूरातत्व खात्याने किल्ल्याच्या दुरुस्तीचे काम हाती घेतले होते. पण या भागात तटबंदीची दुरुस्ती झालेली नाही. त्यामुळे तटबंदीतले आतले दगड उघडे पडलेले आहेत.

दगडावरील चिन्ह, सिंधुदुर्ग

अशाच एका दगडावर एक क्रॉस आणि त्याखाली मासा कोरलेला दिसला. बाजूला एक सूटा दगड उलटा पडलेला होता त्यावर त्याच चिन्हाचा छाप उमटलेला होता . या क्रॉस आणि माशाचे कोरीव काम एकदम ढोबळ होते. यापूर्वी माझ्या पाहाण्यात तरी हा दगड आणि त्यावरील चिन्ह आले नव्हते. पण यात क्रॉस असल्याने या चिन्हाचा संबंध ख्रिश्चन धर्माशी असणार हे उघड होते. त्या दृष्टीने शोधाशोध केल्यावर ख्रिश्चन धर्माच्या सुरुवातीच्या काळात उदयास आलेले चिन्ह “ixoye” = या ग्रिक शब्दाचा उच्चार इक्फ़ीस आणि अर्थ (Fish) मासा असा सापाडला. 

“ixoye” हा ग्रिक शब्द पाच अक्षरांपासून बनलेला आहे. 

· I = Iesous (Iasoos) is Jesus.  The first letter is ‘iota’, Ιησους.  हेसुस - जीजस

· X = Xristos (Christos) is Christ.  The first letter is ‘chi’, Χριστóς. ख्रिस्टोस = ख्राईस्ट 

· Θ = Theou (Theou) is God.  The first letter is ‘theta’, Θεοῦ. ऑफ़ गॉड

· Y = Yios (Huios) is Son.  The first letter is ‘upsilon’, Υἱός. हुयॉस सन ऑफ़

· E = Sotare (Sotare) is Savior.  The first letter is sigma’, Σωτήρ. सोटर = सेव्हिअर

(जीजस ख्राईस्ट सन ऑफ़ गॉड इस अवर सेव्हिअर ) Jesus Christ, Son of God is our savior

खिश्चन धर्माच्या सुरुवातीच्या काळात रोमन राज्यकर्ते, ज्यू आणि धर्ममार्तंडांपासून ख्रिस्त धर्म पाळणार्‍यांना धोका होता, त्यांना शिक्षा होत असे. त्यामुळे अनोळखी माणुस ख्रिश्चन आहे की नाही हे ओळखण्यासाठी माशाचे चिन्ह वापरले जात असे. हे चिन्ह वापरण्यास सोपे आणि समजण्यासही सोपे होते. यासाठी एकजण हवेत बोटाने माशाचा अर्धा आकार काढत असे दुसरा माणूस जर ख्रिश्चन धर्मावर विश्वास ठेवणारा असेल तर तो हवेत बोटाने माशाचा उरलेला अर्धा आकार काढत असे. त्यातून समान्धर्मियांची ओळख पटत असे. त्याचप्रमाणे ख्रिश्चन धर्मावर विश्वास असणार्‍या लोकांना एकत्र भेटण्याची जागा दर्शवण्यासाठी या माशाच्या चिन्हाचा उपयोग केला जात असे. ख्रिश्चन धर्म स्थिरावल्यावर या चिन्हाचा वापर चर्चेसच्या बांधकामातही केला गेला. या चिन्हात मासा उजवीकडे , डावीकडे किंवा वर तोंड केलेला चित्रित केला जातो, पण खाली तोंड असलेला मासा दाखवला जात नाही. माशाच्या आतल्या भागात क्रॉस किंवा ixoye किंवा दोन्हीही लिहीलेले असते. सिंधुदुर्ग किल्ल्यात असलेल्या चिन्हात क्रॉस आणि त्याखाली मासा वरच्या दिशेला तोंड करुन कोरलेला आहे.

क्रॉस आणि माशाचे चिन्ह कोणत्या काळात सिंधुदुर्ग किल्ल्यातील तटबंदीच्या दगडावर खोदले गेले असावे याचा विचार करतांना तीन शक्यता गृहीत धराव्या लागतील.

सिंधुदुर्ग किल्ल्याचा इतिहास पाहीला तर, मार्गशीर्ष वद्य २ शके १५८६ (२५ नोव्हेंबर १६६४) रोजी सिंधुदुर्गची पायाभरणी झाली . १९ मार्च १६६७ रोजी सिंधुदुर्ग बांधून तयार झाला. सिंधुदुर्ग किल्ल्या बद्दल सर्वात जास्त माहिती चित्रगुप्ताची बखरीत आहे. त्यात किल्ला बांधून झाल्यानंतरचे वर्णन पुढील प्रमाणे आहे. 

"... त्या कामावर नेहमी गोविंद विश्वनाथ प्रभू सुभेदार, कुंभारजुवे यात कुडाळकर पेशजीचे वतनदार शहाणे मनुष्य होते . त्यांसही नावाजून कामावर ठेउन महाराज राजगडास आले . तिसरे वर्षी जंजिरा मुस्तेद होत आला महाराजांस गोविंद विश्वनाथे खबर पाठविली . त्याजवरुन महाराज पनाळीयास येउन तेथून बावडे घाट उतरोन कोकणातून जंजिरा पाहावयास गेले सुमुहूर्त पाहुन आत प्रवेश केला . तोफा झाल्या . शर्करा वाटली . तदनंतर वास्तु करुन ब्राम्हण संतर्पण पाच हजारांचे करुन दान दक्षणा यथासांग संपादून पाथरुट यांचे नाईकास वस्त्रे व सोनियाची कडी दिधली आणि गोवेचे हुन्नरवंत फिरंगी यांस नावाजून कपतान जे होते त्यांस भरजरी वस्त्रे व सोनेची कडी देउन निरोप दिधला . तदुत्तर गोविंद विश्वनाथ प्रभू सुभेदार यास नावाजून प्रासादिक वस्त्रे , मंदिल जाबदी व चादर भरजरी व झगा मंदिलाचा व मोत्यांचा तुरा व चौकडा व सोनेची कंठी व खासा हुद्देतील फिरंगी जेनबी नवटाकी अतिउत्तम देउन बहुतप्रकारे नावाजिले आणि हे लोक शहाणे इतबारी परम युक्तीवान चतुर भरवंस्याचे म्हणोन जंजिरा पाहून आनंद जाहाला."

यात जरी गोव्याच्या फ़िरंग्यांचा उल्लेख आला असला तरी पोर्तुगिजांनी महाराजांना त्यांच्या उरावर किल्ला बांधण्याकरिता मदत केली असेल असे संभवत नाही. सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या बांधणीत एकही गोष्ट पोर्तुगिज धाटणीची दिसत नाही. जिंजीच्या किल्ल्याची पुनर्बांधणी करतांना चेन्नईच्या इंग्रज गव्हर्नर सर लँगहॉर्न यांना सुरुंग लावण्यासाठी आणि मोठ्या तोफ़ांचे गाडे बनवण्यासाठी कसबी इंग्रजांना पाठवण्याची पत्राव्दारे विनंती महाराजांनी केली होती पण इंग्रजांनीनी टाळाटाळ केली आणि शेवटपर्यंत एकही माणूस पाठवला नाही. त्यामुळे डच, पोर्तुगिज, इंग्रज हे समुद्रात किल्ला बांधण्यासाठी महाराजांना मदत करतील ही अशक्य कोटीतली गोष्ट आहे. सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या कामावर असलेला जमादार प्रमुख गोविंद विश्वनाथ प्रभू सुभेदार, कुंभारजुवे या गोव्यातल्या गावातला असावा. त्याने किल्ला बांधणीसाठी आसपासच्या गावातून आणलेल्या लोकांचा "गोवेचे हुन्नरवंत फिरंगी" असा उल्लेख बखरीत आला असावा. (पण यात पुढे "कपतान" असा उल्लेखही आलेला आहे). त्र्य.शं.शेजवलकरांनी यांनी गोविंद विश्वनाथ प्रभू खारेपटण जवळाच्या कुंभारजुवे गावाचा असावा असे म्हटले आहे.   

इसवीसन १७६५ मध्ये मेजर गॉर्डन व कप्तान जॉन वॉटसन आरमार घेउन सिंधुदुर्गावर चाल करुन गेले. इंग्रजांनी सिंधुदुर्ग किल्ला कोल्हापूरकरांकडून जिंकून घेतला. किल्ल्याचे नाव फोर्ट ऑगस्टस ठेवले. त्यानंतर १२ जानेवारी १७६६ ला तह होईपर्यंत सिंधुदुर्ग किल्ला त्यांच्या ताब्यात होता तेंव्हा डागडूजी करतांना हे चिन्ह दगडावर कोरलेले असण्याची शक्यता आहे. 

त्यानंतर इसवीसन १८१२ मध्ये एल्फ़िस्टन आणि कोल्हापूरकर छत्रपती यांच्यात तह होवून सिंधुदुर्ग किल्ला ब्रिटीशांच्या ताब्यात आला . कर्नल लायोनल स्मिथ याने आरमार सोबत घेउन मालवणला गेला आणि किल्ला ताब्यात घेतला . हा मह्त्वाचा किल्ला ताब्यात आल्यावर डागडूजी करतांना हे चिन्ह दगडावर कोरलेले असण्याची शक्यता आहे. 

चिन्ह कोरलेला दगड तटबंदीच्या वरच्या थरात असल्याने हे चिन्ह किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात आल्यावर कोरलेले असावे. अर्थात मी लेखात व्यक्त केल्या आहेत त्या सर्व शक्यता आहेत त्याला ठोस पुरावा नाही. पण या चिन्हाच्या निमित्ताने भरपूर वाचन झाले अनेक नविन गोष्टी समजल्या आणि सिंधुदुर्गाच्या या भेटीनेही नेहमीप्रमाणे मला समृध्द केले.   

संदर्भ :- 

श्री शिवछत्रपति संकल्पित शिवचरित्राची प्रस्तावना, आराखडा व साधने - त्र्यंबक शंकर शेजवलकर

जिंजी :- महेश तेंडुलकर

सिंधुदुर्ग :- आप्पा परब

अपरिचित किल्ले सिंधुदुर्ग भाग-१, हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा.

https://samantfort.blogspot.com/2014/08/blog-post.html

भटकंती प्राचीन सोपार्‍याची (शूर्पारकाची) (Ancient Sopara/Shurparaka)

Bramha, Chakreshwar Temple

या लेखाचे नाव नालासोपार्‍याची भटकंती असे ठेवले असते तर, किती लोकांनी हा लेख वाचायचे कष्ट घेतले असते. कारण आजचे नालासोपारा हे पश्चिम रेल्वेवरील गर्दीचे, उभ्या-आडव्या पसरलेल्या इमारती असलेले मुंबईचे उपनगर अशी ओळख आहे . पण एकेकाळी सोपारा उर्फ़ सुपारक उर्फ़ शूर्पारक सुप्पारक उर्फ़ हे जगभर किर्ती मिळवलेले संपन्न बंदर, राजधानी आणि हिंदु, बौध्द आणि जैन धर्माचे गजबजलेले तिर्थक्षेत्र होते. इजिप्शियन, ग्रीक, रोमन, अरब, अफ्रीकी, इस्त्रायली व्यापारी, दर्यावदी, प्रवासी यांचा सोपारा बंदरात वावर होता . पेरिप्लस ऑफ़ दि एरिथ्रियन (Periplus of the Erythraean Sea) या इसवीसनाच्या पहिल्या शतकात एका ग्रीक खलाशाने लिहिलेल्या पुस्तकातही सोपारा बंदराचा उल्लेख आहे. सहाव्या शतकात ग्रीक व्यापारी कोसमास कल्याण जवळील "सिबोर" असा सोपार्‍याचा उल्लेख करतो. दहाव्या शतकातला अरब प्रवासी अल मसुदी ठाण्या जवळील "सुबारा" असा उल्लेख करतो.  याशिवाय चीनी प्रवासी ह्युएनत्संग (Huen Tsang), अरब अल इद्रिसी इत्यादी प्रवाशांनी सोपार्‍याला भेट दिल्याचे उल्लेख आहेत.  

गजलक्ष्मी (Gajalaxmi, Chakreshwar Temple)

सोपार्‍याची प्राचीन वस्ती उत्तरेला वैतरणा नदी आणि दक्षिणेला वसईची खाडी यामध्ये विखुरलेली होती. आजपर्यंतच्या उत्खननात मिळालेले प्राचीन अवशेष, खापरांचे तुकडे (Islamic Glazed Ware, Black and Red Ware)  या परिसरात सापडलेले आहेत. सध्याची नालासोपारा, वसई आणि परिसरातील निर्मळ, गास, नंदाखाल, नाला, रोजोडी, आगाशी इत्यादी अनेक गावे प्राचीन सोपार्‍याचा भाग होती. या भागात १३०० तलाव या परीसरात असल्याचा उल्लेख जैन पोथीत आहे. आजही या भागात असलेले तलाव आणि बुजवलेले तलाव काल्पनिक रेषेने जोडले तर साधारणपणे नालेच्या आकाराचा जलमार्ग तयार होतो. या जलमार्गाने बंदरात मोठ्या गलबतां मधून आलेला माल , छोट्या होड्यांमधून आतल्या भागापर्यंत आणता येत होता. गास गावात मिळालेल्या दगडी नांगरामुळे या जलमार्गाला पुष्टी मिळते.  या जलमार्गावर वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या मालाच्या वखारी (Ware houses) असण्याची शक्यता आहे. त्या ठिकाणी हा छोट्या होड्यातून आणलेला माल या वखारीं (गोदामां) मध्ये साठवला जात असावा. (मुंबईतही आजही दाणा बंदर , दारुखाना, कोळासा बंदर इत्यादी वेगवेगळ्या मालांची गोदामे असलेले भाग पाहायला मिळतात.) मागणी प्रमाणे विविध घाटमार्गांनी देशावरील  नाशिक, तेर, प्रतिष्ठाण इत्यादी शहरात, बाजारपेठेत पाठवला जात असे. या बाजरपेठांना जोडणार्‍या व्यापारी मार्गांवर लेणी खोदली गेली, या लेण्यां मध्येही सोपा‍र्‍याचा उल्लेख आढळातो.  इसवीसनाच्या पहिल्या शतकात खोदलेल्या कार्ले येथील लेण्यातील ब्राम्ही शिलालेखात "लेण्यातील विविध भागांची निर्मिती वैजयंती. धेनुकाकट, सोपारा इत्यादी नगरातील श्रेष्ठींनी केलेली आहे" असा उल्लेख आढळतो. सोपार्‍याला उतरल्यावर सर्वात जवळची लेणी म्हणजे कान्हेरीची लेणी, येथे "समिका याने/हिने पाण्याचे टाकं खोदून घेतल्याचा" शिलालेख कोरलेला आहे.नाणेघाट येथिल शिलालेखात येथिल पाण्याचे टाके बनवविण्यासाठी सोपार्‍याच्या गोविंददास याने दान दिल्याचे लिहिले आहे.  

Harihar, Chakreshwar Mandir

 अशा या प्राचीन सोपार्‍यात आपली भटकंती सुरु होते नालासोपारा रेल्वे स्थानकाच्या पश्चिमेपासून. पश्चिमेला रेल्वे स्टेशनला लागून असलेल्या बस स्थानकवरुन चक्रेश्वर तलावाकडे जाणारी बस पकडावी. स्टेशन ते चक्रेश्वर मंदीर ३ किलोमीटरचे अंतर अर्ध्या तासात चालत गाठता येते. चक्रेश्वर या प्राचीन तलावाकाठी चक्रेश्वराचे दगडात बांधलेले मंदिर एकेकाळी अस्तित्वात होते. त्याचे मंदिराचे दगडी अधिष्ठान (पाया ) येथे पाहायला मिळतो. चक्रेश्वर तिर्थ या तलावाच्या भोवती बाग, जॉगिंग ट्रॅक आणि कुंपण घालून त्याच्या गळ्या भोवती फ़ास आवळलेला आहे. चक्रेश्वर मंदिराच्या बाजूला सध्या श्रीरामाचे मंदिर आहे.  हे मंदिर फ़ारसे जूने नाही. पण या मंदिर परिसरात असलेल्या पूरातन मुर्ती इथे नांदलेलेल्या हिंदु, जैन धर्मातील विविध पंथ, त्यांच्या पुजनीय देवता यांचे भांडार आपल्या पुढे उभे करतात. 

महाभारतातल्या शांतिपर्वात (४९, ६६-६७) विष्णूचा सहावा अवतार परशूरामाने समुद्र हटवून शूर्पारकाची निर्मिती केली असा उल्लेख आहे, " ततः शूर्पारकं देशं सागरस्तस्य निर्ममे, सहसा जामदग्नस्य सोऽपरान्तमहीतलम्।" त्यामुळे या ठिकाणाला परशूरामतीर्थ या नावानेही ओळखले जाते. महाभारताच्या वनपर्वात (१८८,८) पांडवांनी शूर्पारकची यात्रा केल्याचा उल्लेख आहे. सभापर्वात (३१,६५) सहदेवाने शूर्पारक जिंकून घेतल्याचा उल्लेख आहे. परशुरामाने १०८ तिर्थांचा उल्लेख केलेला आहे त्यातील काही तीर्थ सोपारा परिसरात आहे. अशाप्रकारे हिंदू धर्मातील महत्वाच्या तिर्थक्षेत्रार असलेल्या चक्रेश्वर मंदिरात सर्वात सुंदर मुर्ती ब्रह्मदेवाची आहे.  

ब्रह्मा हा सृष्टीचा निर्माता आहे. ब्रह्माच्या उत्त्पतीच्या अनेक कथा आहेत. कूर्म पुराणानुसार विष्णूच्या नाभीतून उगवलेल्या कमळातून ब्रह्मा प्रकट झाला. दुसऱ्या कथेनुसार जल आणि आकाश तत्वापासून वराह रुपात ब्रह्मा प्रगट झाला. नंतर त्याने स्वतःपासून प्रजापती उत्पन्न केले. या प्रजापतींनी सृष्टी निर्माण केली. ब्रह्माच्या विचारातून सप्तर्षींची उत्पत्ती झाली. या सात ऋषींपैकी एकाला कश्यप नावाचा पुत्र होता . त्याच्या पत्नींपासून देव, दानव, मनू , साप , गरुड यांची उत्पत्ती झाली  म्हणून ब्रह्मब्रह्मदेवाला ‘पितामह’ या नावाने ओळखले जाते. 

ब्रह्मदेव हे रजोगुणांचे प्रतिक आहे. निर्मिती करणे हे मुख्य कार्य असल्यामुळे ब्रह्माने युध्द केल्याच्या, कोणाचा संहार केल्याच्या कथा ऐकायला मिळत नाहीत. देव आणि असुर या दोघांनाही ब्रम्हा वंदनीय होता. ब्रह्मा निर्मिती करतो, विष्णू संरक्षण करतो आणि शिव संहार करतो यामुळे हे तीनही देव पूजनीय आहेत. विष्णू आणि शंकर यांच्या जोडीने ब्रह्माची पूजा होत होती. परंतु ब्रह्मदेवाची स्तुती करणारा विशिष्ट संप्रदाय नसणे, असुरास प्रोत्साहन, असत्य कथन, सावित्रीचा शाप, स्वत:च्या कन्येची आसक्ती  इत्यादी कारणांमुळे मध्यकाळापर्यंत ब्रम्हपूजा अस्तंगत झाली. 

पुस्तक,  यज्ञपात्र

भारतात सध्या ब्रह्मदेवाची पुष्कर (राजस्थान) आणि खेडब्रह्म (गुजरात) ही दोन प्रमुख मंदिरे आहेत. याशिवाय महाराष्ट्रात ठाणे जिल्ह्यात ठाणे (पूर्वीचे श्रीस्थानक), सोपारा (चक्रेश्वर मंदिर), या ठिकाणी ब्रम्हदेवाच्या मुर्ती सापडलेल्या आहेत, त्यामुळे या भागात त्याकाळी ब्रह्मदेवाची मंदिरे होती हे दिसुन येते. ठाणे परिसरावर इ.स. ८०० ते १२५० अशी साधारणपणे ४५० वर्षे शिलाहार राजघराण्याची राजवट होती. श्रीस्थानक ही त्यांची राजधानी होती. शिलाहार राजघराण्याने ठाणे आणि परिसरात अनेक सुंदर मंदिरे बांधली. ठाण्यातील तलावपाळी जवळील कौपिनेश्वर मंदिर, अंबरनाथ येथील शिवमंदिर, लोणाड येथील शिवमंदिर इ. मंदिरांचे बांधकाम शिलाहारकालात झाले. नालासोपारा आणि ठाणे येथे असलेल्या ब्रह्मदेवाच्या सुंदर आणि भव्य मूर्ती आणि मंदिरे याच काळात राजाश्रयाने निर्माण झाली असावीत. या मूर्तीची नित्यनेमाने पूजा होत असावी. काळाच्या ओघात ब्रह्मदेवाची मंदिरे नष्ट झाली.

सावित्री व गायत्री / गायत्री व सरस्वती 

घट (कमंडलू), हंस 

मूर्तिशास्त्रानुसार ब्रह्माला चार हात असतात. वाहन हंस असून तो कमळावर बसलेला असतो किंवा उभा असतो. हातात पुस्तक, माळा, कमंडलू, यज्ञपात्रे, वरदअभय मुद्रा असतात. ब्रह्मा संहारकर्ता नसल्यामुळे त्याच्या हातात कोणतेही शस्त्र नसते.

वरदअभय मुद्रा

राममंदिरातील ब्रह्मदेवाची मूर्ती सुमारे ५ फुट उंच, समभंग अवस्थेत (समभंग म्हणजे दोन्ही पायावर सरळ उभी असणारी) उभी आहे. मूर्तीला दर्शनी भागात तीन डोकी असून, डोक्यावर कोरीवकाम केलेला मुकुट आहे. मूर्तीला कोरलेल्या भुवया एकमेकांना जोडलेल्या आहेत. ब्रह्मदेवाला दाढी आणि मिशी दाखवली आहे. कानात कुंडले, गळ्यात हार, यज्ञोपवीत (जानवे) आणि कटीसूत्र धारण केलेले आहे. अंगावर बाजूबंद, हातात कडं, कमरपट्टा इत्यादी वेगवेगळे अलंकार दाखवले आहेत. मूर्तीचे चारी हातात अनुक्रमे माळा व घट (कमंडलू), वेद, यज्ञपात्र आहेत, एक हात वरद मुद्रेत आहे. मुर्तीच्या पायाच्या दोन्ही बाजूला स्त्रिया दाखवल्या असून त्या सावित्री व गायत्री किंवा गायत्री व सरस्वती असाव्यात. पायाच्या डाव्या बाजूला हंस हे ब्रह्माचे वाहन कोरलेले आहे. तर उजव्या पायाजवळ ब्राम्हण कोरलेला आहे. मूर्ति शास्त्रानुसार ब्रह्माचे शरीर स्थूल आणि पोट थोडे सुटलेले असते. पण शिल्पकारांनी ही मूर्ती तयार करताना ब्रह्माला एकदम "फ़िट" दाखवलेला आहे.

Surya

महिषासूर मर्दीनी

Agni

ब्रह्मदेवाच्या मूर्ती शिवाय मंदिरात आणि मंदिर परिसरात इतर अनेक मूर्ती आहेत. त्यातील महत्वाची मूर्ती मेंढ्यावर बसलेल्या अग्निची आहे. अष्ट दिक्पालांपैकी आग्नेय दिशेचा देव अग्नी हा वेदकाळात पूजनीय होता. त्याच्या स्वाहा आणि स्वधा या दोन बायका आहेत. मूर्तीशास्त्राप्रमाणे अग्नीला दोन किंवा चार हात असतात तो मेंढ्यावर (मेषावर) बसलेला दाखवतात. त्याच्या हातात पंखा आणि तुपाचे भांडे दाखवतात. अग्नीची मुख्य खूण म्हणजे त्याच्या मागे असलेला ज्वालांचा पसारा. याशिवाय येथे सूर्याची सात घोडे असलेली मुर्ती, हरिहर , गणपती, महिषासूर मर्दीनी, उमा - महेश्वर , जैन अंबिका, गजलक्ष्मी, नंदी, सुरसुंदरी वेगवेगळ्या प्रकारचे वीरगळ/ समाधीचे दगड/ स्मृतीशिळा येथे पाहायला मिळातात.  यात साधूची आणि बौध्द दांपत्याची स्मृतीशिळा पाहायला मिळतात. 

(वीरगळींबद्दल अधिक माहिती वाचण्याकरीता "वीरगळ , सतीशिळा , गध्देगळ , धेनुगळ" हा लेख वाचा लेख वाचण्याकरिता लिंकवर टिचकी मारा  https://samantfort.blogspot.com/2019/04/blog-post_4.html) 

Stupa, Nalasopara

चक्रेश्वर मंदिरापासून अर्ध्या किलोमीटरवर सोपार्‍याचा प्रसिध्द स्तूप आहे. महाराष्ट्रात मोजकेच मैदानी आणि वीटांनी बांढलेले स्तूप आहेत, हा त्यापैकी एक आहे. या ठिकाणी रस्त्यावरच फ़ायबरचे गेट आणि बुध्दमूर्ती बसवलेली आहे. कंपाऊंडच्या आत मध्ये पूरातन बौध्द स्तुपाचे अवशेष आहेत. सोपारा हे बौध्द धर्मांचे महत्वाचे केंद्र आणि तिर्थक्षेत्र होते. गौतम बुध्दांनी त्यांच्या पूर्वजन्मात "बोधिसत्व सुप्पारक" या नावाने जन्म घेतला होता.  पूर्व जन्मात खुद्द बुध्दाचेच नाव सुप्पारक होते यावरुन त्याकाळच्या सोपारा या बंदराची भरभराट किती झाली होती आणि ते किती प्रसिध्द होते हे दिसून येते. याशिवाय बुध्द चरित्रानुसार  खुद्द गौतम बुध्द येथे बौध्द धर्माची दिक्षा देण्यासाठी येथे आले होते. त्यावेळी त्यांनी वक्काली आणि ५०० विधवांना दिक्षा देउन आपली नखे आणि केस प्रसाद म्हणुन दिले. त्यावर हा स्तूप बांधला गेला म्हणून याला "विधवांचा स्तूप" असेही म्हणतात. सम्राट अशोकाच्या काळात सोपारा हे बौध्द धर्माचे महत्वाचे केंद्र होते, येथूनच बौध्द धर्माचा प्रसार पश्चिम किनार्‍यावर झाला.

मध्ययुगात बौध्द धर्मा बरोबर हा स्तूपही विस्मृतीत गेला. या भागात असलेल्या मातीच्या टेकाडाला " बुरुड राजाचा कोट" या नावाने ओळखले जात असे. इसवीसन १८८२ मध्ये श्री. भगवानलाल इंद्राजी या ऑर्कोलॉजिस्ट्नी याठिकाणी उत्खनन केले. त्यांना या ठिकाणी विटांचा स्तूप आढळला. या स्तूपात एका दगडी पेटीत मैत्रेय बुध्दाच्या पितळेच्या ८ मूर्ती सापडल्या. या स्तूपाचा काळ इसवीसनपूर्व तिसर्‍या शतकातल्या (3rd century BCE) असल्या तरी, याठिकाणी मिळालेल्या बुध्दमुर्ती इसवीसनाच्या आठव्या शतकातील आहेत. या मुर्तींबरोबर सोन्याची फ़ुले, भिक्षापात्राचा तुकडा, गौतमीपुत्र सातकर्णी (सातवाहन) काळातील चांदेची नाणी या गोष्टी सापडल्या. या सर्व वस्तू अशियाटीक सोसायटी, मुंबई येथे आहेत.

Remains of stupa

Votive Stupa

१९३९ - ४० मध्ये सर्व्हे ऑफ़ इंडीयाच्या एम एम कुरेशी यांनी केलेल्या उत्खननात मुख्य स्तुपाच्या दक्षिणेला दोन स्तूप सापडले. त्याच प्रमाणे दगडी खांब, तुळ्या, खापरांचे तुकडे (plain glazed ware of the Muslim period) सापडले. इसवीसन १९५६ मध्ये भूईगाव येथे सम्राट अशोकाचा नववा शिलालेख सापडला. आजपर्यंत भारतात १४ ठिकाणी अशोकाचे शिलालेख सापडलेले आहेत. त्यापैकी आठवा आणि नववा शिलालेख सोपारा येथे सापडलेले आहेत. हे ब्राम्ही लिपीतील शिलालेख आपल्याला छ्त्रपती शिवाजी महाराज वस्तूसंग्रहालय, मुंबई येथे पाहायला मिळतात. स्तूप परिसरात मंदिराचे छत तोलणार्‍या भारवाहकांचे, किचकांचे कोरलेले दगडी स्तंभांचे तुकडे पाहायला मिळतात. त्यावरुन याठिकाणी नंतरच्या काळात मंदिर असावे. या ठिकाणी १० वोटीव स्तुप  (पूजेचे किंवा नवसाचे स्तूप ) मिळालेले आहेत. साधाराणपणे आठव्या शतकाच्या आसपास या स्तुपांना नवस बोलण्याची प्रथा होती. याशिवाय येथे मिळालेली बुध्द मुर्ती, मंदिराचे अवशेष एकत्र करुन ठेवलेले आहेत.

स्तूपापासून २ किलोमीटर अंतरावर गास गाव आहे. या गावातील टाकी पाडा येथे मंदिराचे दगडी अधिष्ठान (पाया) पाहायला मिळतो. याशिवाय किचक, भारवाहक, दगडी खांब, तुळया, कोरीव दगडांचे अवशेष पाहायला मिळातात. या गावात जैन मंदिराचे काही अवशेष मिळाले आहेत, ते सध्या मुंबई विद्यापिठ कलिना येथे आहेत. याशिवाय चौदाव्या- पंधराव्या शतकातली सूर्य मुर्ती आणि जैन तिर्थंकरांच्या ७ पितळी मुर्ती येथे मिळालेल्या आहेत. या सध्या आगाशी जैन टेम्पल ट्रस्टच्या ताब्यात आहेत. आधी उल्लेख केल्याप्रमाणे गास गावात दगडी नांगरही मिळालेला आहे. गास गावातील तलावा भोवती असलेल्या दगडी कठड्यावरील एका शिळेवरील मौर्यकालिन ब्राम्ही लिपीमध्ये "सतिमितस" हे नाव असलेला आलेख सर्वात प्राचिन असावा व अशोकाचा स्तूप बांधण्यात त्याने हातभार लावला असावा असे अनुमान आहे.   

Gay Vasaru Stone

हिंदू आणि बौध्द यांच्याप्रमाणे सोपारा हे जैन लोकांचेही तिर्थक्षेत्र होते. जैन पुराणांनुसार आदिनाथांचे जेष्ठ पूत्र चक्रवर्ती भारत यांनी पहिली "शत्रुंजय तलेटी"  (शत्रूंजय टेकडी)  सोपारा येथे स्थापन केली होती, तेथून ती वालभीपूरा गुजरात आणि त्यानंतर पलिताना येथे गेली. जैन रामायणानुसार लव - कुश यांनी सोपारा जिंकून घेतला होता. जैन साहित्यात इसवीसनाच्या पहिल्या शतकापासून सोपार्‍यात अनेक यात्रा, चातुर्मास, दिक्षा पार पडल्याचे उल्लेख आहेत.

गास गावात सध्या अस्तित्वात असलेले तलाव आणि त्याच्या आजूबाजूला तयार झालेली परिसंस्था निवांतपणे पाहाण्यासारखी आहे. गास गावानंतरचा पुढचा टप्पा म्हणजे ४ किलोमीटरवरचे सुळेश्वर मंदिर,निर्मल. याठिकाणचे मुळ मंदिर काळाच्या ओघात नष्ट झालेले आहे. सध्या सिमेंटचे बेढब मंदिर बांधलेले आहे. पण मंदिरासमोर उघड्यावर दोन मुर्ती आहेत. त्यापैकी ब्रह्माची मुर्ती वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. या मुर्तीला पुढच्या बाजूला ३ आणि मागच्या बाजूला एक डोके अशी चार डोकी कोरलेली आहेत. ब्रह्मदेवाला पूर्वी पाच डोकी होती. पण ब्रह्माने शिवाचा विरोध केल्यामुळे भैरवाने त्यांचे डोके तोडले. पुढे ब्रह्मदेवाने शिवाचे स्तवन करून शिवास प्रसन्न करू घेतले. ब्रह्महत्येचे प्रायश्चित म्हणून भैरव ते कपाल घेऊन भिक्षा मागण्याकरिता निघून गेला. रुपमण्डण ग्रंथानुसार चार वेद, चार युगे आणि चार वर्ण यांचे प्रतिक म्हणजे ब्रह्माची चार मस्तके.

Bramha 3 heads

Bramha 4th head at back

Ambika

सुळेश्वर मंदिर,निर्मलहून पुढचा टप्पा म्हणजे नाला गावातील शंकर नागेश्वर मंदिर. या मंदिरात मागच्या प्रभावळीवर दशावतार कोरलेली विष्णू मुर्ती पाहायला मिळते. प्राचीन सोपारा गावाचे हे अवशेष पाहून आपण ६ किलोमीटर वरील विरार किंवा नालासोपारा स्टेशन गाठू शकतो. 

Vishnu

आम्ही ही भटकंती भर पावसात एसटीने आणि मधले बरेचसे अंतर चालत केली. संपूर्ण दिवस तंगडतोड भटकंती झाली होती. स्वतं:चे वाहान असल्यास ही भटकंती कमी श्रमात होवू शकते. 

Harihar

संदर्भ :- ही भटकंती मी मुंबई विद्यापिठाच्या आर्कॉलॉजिच्या (Archeology) कोर्स दरम्यान अभ्यासाचा भाग म्हणून केली होती, यावेळी आम्हाला मार्गदर्शक म्हणून याच भागात राहाणारा, या भागाची खडानखडा माहिती असणारे श्री. सिध्दार्थ काळे मार्गदर्शक म्हणून होता. सिध्दार्थने या भागात अनेक नविन गोष्टी शोधल्या आहेत आणि त्यावर शोध निबंधही लिहिले आहेत. हा लेख लिहितांना त्यावेळी नोंद केलेली माहिती वापरली आहे.

भारतीय मूर्तिशास्त्र :-  डॉ. नी. पु. जोशी, 

लेणी महाराष्ट्राची :- डॉ दाऊद दळवी 

भारतीय नौकानयनाचा इतिहास :- डॉ.द.ग.केतकर 

विशेष आभार :- जॉन परेरा, नंदाखाल 

सम्राट अशोकाचा शिलालेख

नयनरम्य वाचाऊ व्हॅली ( Offbeat Austria, Wachau Valley)

Wachau Valley From Durnstein Castle

डॅन्यूब नदीच्या दोन्ही तीरावर हिरवेगार डोंगर त्यातून डोकावणारी लालचुटूक रंगाच्या छप्परांची घरे, त्या गर्दीतून मान उंच करुन पाहाणारा एखादा चर्चचा टॉवर, नदी काठाने जाणारा वळणावळणाचा रस्ता, रस्त्यापासून थोड्या उंचावरुन जाणारी रेल्वे असे स्वप्नवत दृश्य वाचाऊ व्हॅलीत फ़िरतांना दिसते. ऑस्ट्रीयाची राजधानी व्हिएन्ना ही एकेकाळी युरोपची वाईन कॅपिटल होती. व्हिएन्ना शहराला लागून असलेल्या ग्रीन्झींग या निसर्गरम्य भागात इसवीसनाच्या बाराव्या शतकापासून दाक्षाची लागवड होत आहे. तसेच व्हिएन्ना पासून ८० किलोमीटरवर असलेल्या वाचाऊ व्हॅलीतही मोठ्या प्रमाणावर द्राक्षाची लागवड होते. डॅन्यूब नदीच्या खोर्‍यात वसलेल्या वाचाऊ व्हॅलीला युनेस्कोच्या वर्ल्ड हेरीटेज साईटचा दर्जा मिळालेला आहे.

 

Durnstein  Village, Wachau Valley , Austria

वाचाऊ व्हॅलीत मल्क, स्पिट्झ, डुरींन्स्टाईन आणि क्रेम्स ही गाव पाहाण्यासारखी आहेत. व्हिएन्नाहून वाचाऊ व्हॅलीला जाण्यासाठी बोट, रेल्वे आणि बस असे तीन पर्याय उपलब्ध आहेत. व्हिएन्नहून बोटीने २ तासात वाचाऊ व्हॅलीत जाता येते. डॅन्यूब नदीच्या दोन्ही तीरावर असलेली गाव, नदीकिनार्‍यावर, डोंगरात असलेली अप्रतीम घरे आणि वर्ल्ड हॅरीटेजचा दर्जा मिळालेली वाचाऊ व्हॅलीची अप्रतीम दृश्य पाहात पाहात आपण क्रेम्सला पोहोचतो. ट्रेनने प्रवास करण्यासाठी व्हिएन्ना ते व्हिएन्ना तिकिट मिळते . यात व्हिएन्ना ते मल्क ट्रेनचा प्रवास , मल्क ते क्रेमस बोटीचा प्रवास आणि क्रेम्स ते व्हिएन्ना ट्रेनचा प्रवास करता येतो. या बरोबरच मल्क ऍबी पाहाण्यासाठीचे तिकिट अंतर्भूत असते. ऑस्ट्रीयातील रेल्वे कंपनी OBB Rail च्या साईटवर (https://kombitickets.railtours.at/wachau-ticket/austria/wachau/wachau-ticket.html) वाचावू व्हॅलीला जाण्यासाठी कॉम्बो तिकीट मिळते.

 

Melk Abbey, Melk, Austria

वाचाऊ व्हॅलीत जाण्यासाठी तिसरा पर्याय म्हणजे व्हिएन्नात असलेले टूर ऑपरेटर्स. व्हिएन्नातून प्रायव्हेट बसने आणि कारने वाचाऊ व्हॅलीत घेऊन जातात. तिथे फ़िरायला साधारणपणे ६ तासांचा वेळ मिळतो. याशिवाय वाईन टेस्टींग टूर्स, सायकलींग टूर्सही व्हिएन्नाहून जातात. आपापल्या आवडीप्रमाणे आपण टूर निवडू शकतो.

Mulk Abbey, Wachau Valley

 वाचाऊ व्हॅलीतल्या सायकल टूर्स प्रसिध्द आहेत. मल्क ते क्रेम्स हे अंतर २४ किलोमीटर आहे. डॅन्यूब नदीच्या दक्षिण आणि उत्तर अशा दोन्ही काठाने आपण प्रवास करु शकतो. खास सायकलींसाठी इथे फ़रसबंदी मार्ग आहेत. यातील दक्षिण काठाने जाणारा मार्ग सायकलींग करणार्‍यांचा आवडीचा मार्ग आहे. या मार्गावर रहादारी कमी असते. छोट्या छोट्या गावातून, दाक्षाच्या मळ्यां मधून हा मार्ग जातो. या मार्गावर अनेक वाईनरीज आहेत. वाचाऊ व्हॅलीतील मोठी आकर्षणे नदीच्या उत्तर काठावर आहेत. ती पाहाण्यासाठी साय़कल घेऊन बोटीतून नदी ओलांडण्याची सोय स्पिट्झ, Weissenkirchen आणि डुरींन्स्टाईन येथे आहे. मल्क येथील टुरीस्ट इन्फ़ॉर्मेशन सेंटर येथे सायकलींग संबंधी सर्व माहिती मिळते. येथे सायकली भाड्यानेही मिळतात.  

 

Painting on Ceiling of Abbey

वाचाऊ व्हॅलीतील मल्क हे छोटेसे गाव तिथल्या मल्क ऍबे या मॉनेस्ट्रीमुळे प्रसिध्द आहे. ख्रिश्चन धर्मातल्या बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांचे हे जगप्रसिध्द धार्मिक ठिकाण आहे. सेंट बेनेडिक्ट याने इसवीसन ५१६ मध्ये Benedict of Nursia हे बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांसाठी नियमावलीचे पुस्तक लिहिले. त्यानुसार या पंथातील मॉंक्स आणि नन्स वागतात. ऍबे म्हणजे बेनेडिक्टाईन मॉंक्स आणि नन्स यांचे धार्मिक कर्मकांड करण्याचे आणि राहाण्याचे  ठिकाण. या बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांना ब्लॅक मॉंक म्हणूनही ओळखले जाते.  मल्क या टुमदार गावातील टेकडीवर मल्क ऍबे ही पिवळ्या आणि पांढर्‍या रंगातली भव्य मॉनेस्ट्री दूरवरुनही नजरेत भरते. मल्क गावातल्या फरसबंदी वाटेने चढत आपण १० मिनिटात मल्क ऍबे पाशी पोहोचतो. मल्क ऍबे मध्ये वर्षभर वेगवेगळी प्रदर्शन कार्यक्रम चालू असतात. या ऍबेतील मार्बल हॉल, इंपेरीयल हॉल, लायब्ररी आणि म्युझियम पाहाण्यासारखे आहे. मार्बल हॉल आणि इंपेरीयल हॉल मधील बाल्कनीतून डॅन्यूब नदी आणि परीसराचे सुंदर दृश्य पाहायला मिळते. ऍबेच्या छतावर काढलेली चित्रे, जागोजागी असलेले सुंदर पुतळे यामुळे सौंदर्यात भर पडलेली आहे. या शिवाय मल्क मधील कॉलेजीएट चर्चलाही आपण भेट देऊ शकतो. मल्क बाजारातून फ़ेरफ़टका मारतांना जर्दाळू, जर्दाळूचे जाम, सरबतं, चॉकलेट्स विकणारी दुकान दिसतात. वाचाऊ व्हॅलीत द्राक्षा खालोखाल जर्दाळूचे उत्पादन होते. त्यापासून बनवलेले विविध पदार्थ तिथे मिळतात.

 

Apricot, Wachau Valley

Apricot Jam & Juice 

मल्कहून बोटीने किंवा रस्त्याने १८ किलोमीटर वरील स्पिट्झ गावाला जाता येते. रस्त्यावर दुतर्फ़ा द्राक्षाचे मळे आणि जर्दाळूच्या बागा दिसतात. स्पिट्झ छोटेसे गाव डोंगर उतारावर वसलेले आहे. वाचाऊ व्हॅलीत २०० प्रकारच्या वाईन बनतात. स्पिट्झ गावाजवळ असलेल्या वाईनरीजची गाईडेड टूर करुन तुम्ही वाईन टेस्ट करु शकता . या वाईनरीज आणि इथल्या रेस्टॉरंटसच्या बाहेर बसण्याची व्यवस्था केलेली आहे तिथे बसून वाचाऊ व्हॅलीच निसर्ग सौंदर्य न्याहाळत तुम्ही वाईनचा आस्वाद घेऊ शकता. Burgruine Aggstein हा बाराव्या शतकात बांधलेला किल्ला स्पिट्झ जवळ आहे.

 

Dürnstein Castle Wachau Valley

View from Top of Dürnstein Castle

स्पिट्झ पासून ११ किलोमीटरवर डुरींन्स्टाईन गाव आहे . गावा मागील टेकडीवर कॅसल आहे. मध्ययुगातील या गावातील रस्ते फ़रबंदी आहेत. गावात वहानांना प्रवेश नाही. त्यामुळे या गावामधील गल्ल्यां मध्ये फ़िरतांना मध्ययुगीन युरोपातील गावात फ़िरल्याचा भास होतो. गावातील फ़रसबंदी रस्ते त्याच्या दुतर्फ़ा लालचुटूक रंगाच्या उतरत्या छपरांची सुंदर घरे. घरांच्या गॅलरीत फ़्लॉवर बेड मध्ये फ़ुललेले रंगीबेरंगे फ़ुलांचे ताटवे. दिव्याच्या खांबांवर लावलेल्या कुंड्यां मधून फ़ुललेली फ़ुले असे रंगीबेरंगी आणि प्रसन्न वातावरण गावभर पसरलेले असते. गावात काही कमानी सुध्दा आहेत. गावातल्या भर वस्तीत असलेल्या दोन घरांच्या मध्ये असलेल्या गल्लीतून डुरींन्स्टाईन कॅसलला जाणारी पायर्‍यांची वाट आहे. दुतर्फ़ा दाट झाडी असलेल्या यावाटेने अर्ध्या तासात किल्ल्यावर पोहोचता येते. किल्ला चढतांना वेगवेगळ्या टप्प्यावरुन गावाचा आणि डेन्यूब नदीच्या खोर्‍याचा सुंदर नजारा दिसतो. १२ व्या शतकात बांधलेल्या या किल्ल्यात इंग्लंडचा राजा रिचर्ड - १ याला डिसेंबर ११९२ ते मार्च ११९३ मध्ये कैदेत ठेवलेले होते. इसवीसन १६४५ मध्ये स्विडीश सैन्याने हा किल्ला जिंकून तो उध्वस्त केला . त्यानंतर तो किल्ला पुन्हा बांधला गेला नाही . किल्ल्याची दोन प्रवेशव्दारे, तटबंदी, बुरुज, काही वास्तू आजही शाबूत आहेत. किल्ल्याच्या सर्वोच्च माथ्यावरुन झोकदार वळण घेणारी डॅन्यूब नदी आणि तीच दूरवर दिसणारे खोरे हे दृश्य नजर खिळवून ठेवते. या ठिकाणाहून पाय निघता निघत नाही. डुरींन्स्टाईन कॅसल Wachau Cultural Landscape" UNESCO World Heritage Site चा महत्वाचा भाग आहे. 

 

 डुरींन्स्टाईन पासून ७ किलोमीटरवर क्रेम्स गाव आहे. या गावात वाईनरी आणि वाईन टूर करता येतात. या व्यतिरीक्त या गावात दोन म्युझियम आहेत. त्यापैकी एक आर्ट म्युझियम असून दुसरे कार्टून (कॅरीकेचर) म्युझियम आहे. कॅरीकेचर म्युझियम मध्ये १९०० पासूनची कॅरीकेचर्स पाहायला मिळतात. क्रेम्स ते व्हिएन्ना ट्रेनने किंवा बोटीने बसचा प्रवास करता येतो.

 

Wine Grape Fields , Wachau Valley

ट्रेन, बोट, बस या कोणत्याही मार्गाने वाचाऊ व्हॅलीत आल्यास दिवसभर फ़िरण्यासाठी फ़क्त ६ तास मिळतात. त्यामुळे सर्व ठिकाणे धावत पाहावी लागतात. वाचाऊ व्हॅली व्यवस्थित शांतपणे तिथल्या निसर्गाचा आणि संथ शांत वातावरणाचा आनंद घेत पाहायची असल्यास तिथे एक दिवस मुक्काम करणे आवश्यक आहे. संध्याकाळी सर्व पर्यटक निघून गेल्यावर ही गाव रिकामी होतात. त्यावेळी इथल्या सुनसान ऐतिहासिक गल्ल्यांमधून फ़िरणे , डुरींस्टाईन कॅसलवरुन संध्याकाळचा गार वारा अंगावर घेत सूर्यास्त न्याहाळणे यासारखे सुख नाही. व्हिएन्ना, साल्झबर्ग ही ऑस्ट्रीयातली ठिकाणे फ़िरायला अनेक जण जातात, त्यांनी एक दिवस वेगळा काढून व्हिएन्ना जवळील वाचाऊ व्हॅलीला आवर्जून भेट द्यावी.  

 पूर्व युरोपातील ऑस्ट्रीया, हंगेरी, स्लोव्हाकिया, सर्बिया या देशांना समुद्र किनारा नाही. पण डेन्यूब ही या भागातून वहाणारी सर्वात मोठी नदी आहे. या नदीत आणि युरोपात सुध्दा झँडर मासे (zander fish) मोठ्या प्रमाणात आढळतात. झँडर मासे पकडणे हा युरोपातल्या फ़िशिंग गेम मधला महत्वाचा भाग आहे. झँडर माशचे वजन १० किलो ते २२ किलो भरते. या माशामध्ये कमी हाडे आणी जास्त आणि रुचकर मांस असल्यामुळे हा मासा युरोपियन लोकांच्या खाद्य संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. इथल्या मॉल्समध्ये झँडर फ़िश फ़िलेट्स मिळतात. फ़िलेट्स म्हणजे माशाच्या हाडाला समांतर कापलेले माशाचे तुकडे . हे तुकडे तळून किंवा बेक करुन खाल्ले जातात.

 

Zander fish

डेन्यूब नदी काठच्या एका रेस्टॉरंट मध्ये झँडर फ़िशची ऑर्डर दिली. एका डिशमध्ये बटर मध्ये तळलेला फ़िश फ़िलेट्सचा आयताकृती तुकडा आणि सोबत उकडलेले बटाटे, गाजर, मटार आणुन दिले. माशाचा तुकडा आणि त्याच्या बरोबर दिलेले पदार्थ यांचे प्रमाण व्यस्त होते. मासा लुसलुशीत आणि चवीला चांगला होता. त्यात हाडे (काटे) नसल्याने मासे खाण्याची सवय नसलेल्यांनाही व्यवस्थित खाता येतो. युरोपच्या भटकंतीत झँडर फ़िश एकदा खाऊन बघायला हरकत नाही.

Photos :-  Copy right Amit & Kaustubh Samant 

" परीकथेतील गाव, हॉलस्टॅट (Hallstatt, Austria)"  हा ऑस्ट्रीयातील ऑफ़बीट पर्यटन स्थळावरचा लेख  वाचण्याकरीता खालील लिंकवर टिचकी मारा. 

https://samantfort.blogspot.com/2019/10/blog-post.html