नयनरम्य वाचाऊ व्हॅली ( Offbeat Austria, Wachau Valley)

Wachau Valley From Durnstein Castle

डॅन्यूब नदीच्या दोन्ही तीरावर हिरवेगार डोंगर त्यातून डोकावणारी लालचुटूक रंगाच्या छप्परांची घरे, त्या गर्दीतून मान उंच करुन पाहाणारा एखादा चर्चचा टॉवर, नदी काठाने जाणारा वळणावळणाचा रस्ता, रस्त्यापासून थोड्या उंचावरुन जाणारी रेल्वे असे स्वप्नवत दृश्य वाचाऊ व्हॅलीत फ़िरतांना दिसते. ऑस्ट्रीयाची राजधानी व्हिएन्ना ही एकेकाळी युरोपची वाईन कॅपिटल होती. व्हिएन्ना शहराला लागून असलेल्या ग्रीन्झींग या निसर्गरम्य भागात इसवीसनाच्या बाराव्या शतकापासून दाक्षाची लागवड होत आहे. तसेच व्हिएन्ना पासून ८० किलोमीटरवर असलेल्या वाचाऊ व्हॅलीतही मोठ्या प्रमाणावर द्राक्षाची लागवड होते. डॅन्यूब नदीच्या खोर्‍यात वसलेल्या वाचाऊ व्हॅलीला युनेस्कोच्या वर्ल्ड हेरीटेज साईटचा दर्जा मिळालेला आहे.

 

Durnstein  Village, Wachau Valley , Austria

वाचाऊ व्हॅलीत मल्क, स्पिट्झ, डुरींन्स्टाईन आणि क्रेम्स ही गाव पाहाण्यासारखी आहेत. व्हिएन्नाहून वाचाऊ व्हॅलीला जाण्यासाठी बोट, रेल्वे आणि बस असे तीन पर्याय उपलब्ध आहेत. व्हिएन्नहून बोटीने २ तासात वाचाऊ व्हॅलीत जाता येते. डॅन्यूब नदीच्या दोन्ही तीरावर असलेली गाव, नदीकिनार्‍यावर, डोंगरात असलेली अप्रतीम घरे आणि वर्ल्ड हॅरीटेजचा दर्जा मिळालेली वाचाऊ व्हॅलीची अप्रतीम दृश्य पाहात पाहात आपण क्रेम्सला पोहोचतो. ट्रेनने प्रवास करण्यासाठी व्हिएन्ना ते व्हिएन्ना तिकिट मिळते . यात व्हिएन्ना ते मल्क ट्रेनचा प्रवास , मल्क ते क्रेमस बोटीचा प्रवास आणि क्रेम्स ते व्हिएन्ना ट्रेनचा प्रवास करता येतो. या बरोबरच मल्क ऍबी पाहाण्यासाठीचे तिकिट अंतर्भूत असते. ऑस्ट्रीयातील रेल्वे कंपनी OBB Rail च्या साईटवर (https://kombitickets.railtours.at/wachau-ticket/austria/wachau/wachau-ticket.html) वाचावू व्हॅलीला जाण्यासाठी कॉम्बो तिकीट मिळते.

 

Melk Abbey, Melk, Austria

वाचाऊ व्हॅलीत जाण्यासाठी तिसरा पर्याय म्हणजे व्हिएन्नात असलेले टूर ऑपरेटर्स. व्हिएन्नातून प्रायव्हेट बसने आणि कारने वाचाऊ व्हॅलीत घेऊन जातात. तिथे फ़िरायला साधारणपणे ६ तासांचा वेळ मिळतो. याशिवाय वाईन टेस्टींग टूर्स, सायकलींग टूर्सही व्हिएन्नाहून जातात. आपापल्या आवडीप्रमाणे आपण टूर निवडू शकतो.

Mulk Abbey, Wachau Valley

 वाचाऊ व्हॅलीतल्या सायकल टूर्स प्रसिध्द आहेत. मल्क ते क्रेम्स हे अंतर २४ किलोमीटर आहे. डॅन्यूब नदीच्या दक्षिण आणि उत्तर अशा दोन्ही काठाने आपण प्रवास करु शकतो. खास सायकलींसाठी इथे फ़रसबंदी मार्ग आहेत. यातील दक्षिण काठाने जाणारा मार्ग सायकलींग करणार्‍यांचा आवडीचा मार्ग आहे. या मार्गावर रहादारी कमी असते. छोट्या छोट्या गावातून, दाक्षाच्या मळ्यां मधून हा मार्ग जातो. या मार्गावर अनेक वाईनरीज आहेत. वाचाऊ व्हॅलीतील मोठी आकर्षणे नदीच्या उत्तर काठावर आहेत. ती पाहाण्यासाठी साय़कल घेऊन बोटीतून नदी ओलांडण्याची सोय स्पिट्झ, Weissenkirchen आणि डुरींन्स्टाईन येथे आहे. मल्क येथील टुरीस्ट इन्फ़ॉर्मेशन सेंटर येथे सायकलींग संबंधी सर्व माहिती मिळते. येथे सायकली भाड्यानेही मिळतात.  

 

Painting on Ceiling of Abbey

वाचाऊ व्हॅलीतील मल्क हे छोटेसे गाव तिथल्या मल्क ऍबे या मॉनेस्ट्रीमुळे प्रसिध्द आहे. ख्रिश्चन धर्मातल्या बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांचे हे जगप्रसिध्द धार्मिक ठिकाण आहे. सेंट बेनेडिक्ट याने इसवीसन ५१६ मध्ये Benedict of Nursia हे बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांसाठी नियमावलीचे पुस्तक लिहिले. त्यानुसार या पंथातील मॉंक्स आणि नन्स वागतात. ऍबे म्हणजे बेनेडिक्टाईन मॉंक्स आणि नन्स यांचे धार्मिक कर्मकांड करण्याचे आणि राहाण्याचे  ठिकाण. या बेनेडिक्टाईन पंथातल्या लोकांना ब्लॅक मॉंक म्हणूनही ओळखले जाते.  मल्क या टुमदार गावातील टेकडीवर मल्क ऍबे ही पिवळ्या आणि पांढर्‍या रंगातली भव्य मॉनेस्ट्री दूरवरुनही नजरेत भरते. मल्क गावातल्या फरसबंदी वाटेने चढत आपण १० मिनिटात मल्क ऍबे पाशी पोहोचतो. मल्क ऍबे मध्ये वर्षभर वेगवेगळी प्रदर्शन कार्यक्रम चालू असतात. या ऍबेतील मार्बल हॉल, इंपेरीयल हॉल, लायब्ररी आणि म्युझियम पाहाण्यासारखे आहे. मार्बल हॉल आणि इंपेरीयल हॉल मधील बाल्कनीतून डॅन्यूब नदी आणि परीसराचे सुंदर दृश्य पाहायला मिळते. ऍबेच्या छतावर काढलेली चित्रे, जागोजागी असलेले सुंदर पुतळे यामुळे सौंदर्यात भर पडलेली आहे. या शिवाय मल्क मधील कॉलेजीएट चर्चलाही आपण भेट देऊ शकतो. मल्क बाजारातून फ़ेरफ़टका मारतांना जर्दाळू, जर्दाळूचे जाम, सरबतं, चॉकलेट्स विकणारी दुकान दिसतात. वाचाऊ व्हॅलीत द्राक्षा खालोखाल जर्दाळूचे उत्पादन होते. त्यापासून बनवलेले विविध पदार्थ तिथे मिळतात.

 

Apricot, Wachau Valley

Apricot Jam & Juice 

मल्कहून बोटीने किंवा रस्त्याने १८ किलोमीटर वरील स्पिट्झ गावाला जाता येते. रस्त्यावर दुतर्फ़ा द्राक्षाचे मळे आणि जर्दाळूच्या बागा दिसतात. स्पिट्झ छोटेसे गाव डोंगर उतारावर वसलेले आहे. वाचाऊ व्हॅलीत २०० प्रकारच्या वाईन बनतात. स्पिट्झ गावाजवळ असलेल्या वाईनरीजची गाईडेड टूर करुन तुम्ही वाईन टेस्ट करु शकता . या वाईनरीज आणि इथल्या रेस्टॉरंटसच्या बाहेर बसण्याची व्यवस्था केलेली आहे तिथे बसून वाचाऊ व्हॅलीच निसर्ग सौंदर्य न्याहाळत तुम्ही वाईनचा आस्वाद घेऊ शकता. Burgruine Aggstein हा बाराव्या शतकात बांधलेला किल्ला स्पिट्झ जवळ आहे.

 

Dürnstein Castle Wachau Valley

View from Top of Dürnstein Castle

स्पिट्झ पासून ११ किलोमीटरवर डुरींन्स्टाईन गाव आहे . गावा मागील टेकडीवर कॅसल आहे. मध्ययुगातील या गावातील रस्ते फ़रबंदी आहेत. गावात वहानांना प्रवेश नाही. त्यामुळे या गावामधील गल्ल्यां मध्ये फ़िरतांना मध्ययुगीन युरोपातील गावात फ़िरल्याचा भास होतो. गावातील फ़रसबंदी रस्ते त्याच्या दुतर्फ़ा लालचुटूक रंगाच्या उतरत्या छपरांची सुंदर घरे. घरांच्या गॅलरीत फ़्लॉवर बेड मध्ये फ़ुललेले रंगीबेरंगे फ़ुलांचे ताटवे. दिव्याच्या खांबांवर लावलेल्या कुंड्यां मधून फ़ुललेली फ़ुले असे रंगीबेरंगी आणि प्रसन्न वातावरण गावभर पसरलेले असते. गावात काही कमानी सुध्दा आहेत. गावातल्या भर वस्तीत असलेल्या दोन घरांच्या मध्ये असलेल्या गल्लीतून डुरींन्स्टाईन कॅसलला जाणारी पायर्‍यांची वाट आहे. दुतर्फ़ा दाट झाडी असलेल्या यावाटेने अर्ध्या तासात किल्ल्यावर पोहोचता येते. किल्ला चढतांना वेगवेगळ्या टप्प्यावरुन गावाचा आणि डेन्यूब नदीच्या खोर्‍याचा सुंदर नजारा दिसतो. १२ व्या शतकात बांधलेल्या या किल्ल्यात इंग्लंडचा राजा रिचर्ड - १ याला डिसेंबर ११९२ ते मार्च ११९३ मध्ये कैदेत ठेवलेले होते. इसवीसन १६४५ मध्ये स्विडीश सैन्याने हा किल्ला जिंकून तो उध्वस्त केला . त्यानंतर तो किल्ला पुन्हा बांधला गेला नाही . किल्ल्याची दोन प्रवेशव्दारे, तटबंदी, बुरुज, काही वास्तू आजही शाबूत आहेत. किल्ल्याच्या सर्वोच्च माथ्यावरुन झोकदार वळण घेणारी डॅन्यूब नदी आणि तीच दूरवर दिसणारे खोरे हे दृश्य नजर खिळवून ठेवते. या ठिकाणाहून पाय निघता निघत नाही. डुरींन्स्टाईन कॅसल Wachau Cultural Landscape" UNESCO World Heritage Site चा महत्वाचा भाग आहे. 

 

 डुरींन्स्टाईन पासून ७ किलोमीटरवर क्रेम्स गाव आहे. या गावात वाईनरी आणि वाईन टूर करता येतात. या व्यतिरीक्त या गावात दोन म्युझियम आहेत. त्यापैकी एक आर्ट म्युझियम असून दुसरे कार्टून (कॅरीकेचर) म्युझियम आहे. कॅरीकेचर म्युझियम मध्ये १९०० पासूनची कॅरीकेचर्स पाहायला मिळतात. क्रेम्स ते व्हिएन्ना ट्रेनने किंवा बोटीने बसचा प्रवास करता येतो.

 

Wine Grape Fields , Wachau Valley

ट्रेन, बोट, बस या कोणत्याही मार्गाने वाचाऊ व्हॅलीत आल्यास दिवसभर फ़िरण्यासाठी फ़क्त ६ तास मिळतात. त्यामुळे सर्व ठिकाणे धावत पाहावी लागतात. वाचाऊ व्हॅली व्यवस्थित शांतपणे तिथल्या निसर्गाचा आणि संथ शांत वातावरणाचा आनंद घेत पाहायची असल्यास तिथे एक दिवस मुक्काम करणे आवश्यक आहे. संध्याकाळी सर्व पर्यटक निघून गेल्यावर ही गाव रिकामी होतात. त्यावेळी इथल्या सुनसान ऐतिहासिक गल्ल्यांमधून फ़िरणे , डुरींस्टाईन कॅसलवरुन संध्याकाळचा गार वारा अंगावर घेत सूर्यास्त न्याहाळणे यासारखे सुख नाही. व्हिएन्ना, साल्झबर्ग ही ऑस्ट्रीयातली ठिकाणे फ़िरायला अनेक जण जातात, त्यांनी एक दिवस वेगळा काढून व्हिएन्ना जवळील वाचाऊ व्हॅलीला आवर्जून भेट द्यावी.  

 पूर्व युरोपातील ऑस्ट्रीया, हंगेरी, स्लोव्हाकिया, सर्बिया या देशांना समुद्र किनारा नाही. पण डेन्यूब ही या भागातून वहाणारी सर्वात मोठी नदी आहे. या नदीत आणि युरोपात सुध्दा झँडर मासे (zander fish) मोठ्या प्रमाणात आढळतात. झँडर मासे पकडणे हा युरोपातल्या फ़िशिंग गेम मधला महत्वाचा भाग आहे. झँडर माशचे वजन १० किलो ते २२ किलो भरते. या माशामध्ये कमी हाडे आणी जास्त आणि रुचकर मांस असल्यामुळे हा मासा युरोपियन लोकांच्या खाद्य संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. इथल्या मॉल्समध्ये झँडर फ़िश फ़िलेट्स मिळतात. फ़िलेट्स म्हणजे माशाच्या हाडाला समांतर कापलेले माशाचे तुकडे . हे तुकडे तळून किंवा बेक करुन खाल्ले जातात.

 

Zander fish

डेन्यूब नदी काठच्या एका रेस्टॉरंट मध्ये झँडर फ़िशची ऑर्डर दिली. एका डिशमध्ये बटर मध्ये तळलेला फ़िश फ़िलेट्सचा आयताकृती तुकडा आणि सोबत उकडलेले बटाटे, गाजर, मटार आणुन दिले. माशाचा तुकडा आणि त्याच्या बरोबर दिलेले पदार्थ यांचे प्रमाण व्यस्त होते. मासा लुसलुशीत आणि चवीला चांगला होता. त्यात हाडे (काटे) नसल्याने मासे खाण्याची सवय नसलेल्यांनाही व्यवस्थित खाता येतो. युरोपच्या भटकंतीत झँडर फ़िश एकदा खाऊन बघायला हरकत नाही.

Photos :-  Copy right Amit & Kaustubh Samant 

" परीकथेतील गाव, हॉलस्टॅट (Hallstatt, Austria)"  हा ऑस्ट्रीयातील ऑफ़बीट पर्यटन स्थळावरचा लेख  वाचण्याकरीता खालील लिंकवर टिचकी मारा. 

https://samantfort.blogspot.com/2019/10/blog-post.html

ज्ञानेश्वरीतील पक्षी ( Birds in Dnyaneshawari )

लॉकडाउनला सुरुवात होण्या अगोदरच आमच्या लायब्ररीने प्रत्येकाला ५ पुस्तके एकदम न्यायची मुभा दिली होती . ती वाचण्यात लॉकडाउनचे पहिले पर्व संपले . तितक्यात लॉकडाउनचे दुसरे पर्व चालू झाले घरात न वाचलेली काही पुस्तक होती ती पुरवून वाचायचे ठरवले. मग सोबत ज्ञानेश्वरी वाचायला घेतली. यापूर्वीही ज्ञानेश्वरी वाचली होती, पण यावेळी वाचताना त्यातील पक्षी, किटक आणि प्राणी असलेले श्लोक टिपून ठेवायचे ठरवल .  मागे अरण्य ऋषी मारुती चितमपल्ली यांच्या पुस्तकात "संत साहित्यातील पक्षी" यावर लेख वाचला होता .  त्यात त्यांनी ज्ञानेश्वरीतील पक्ष्यांवरही लिहिले होते . त्यामुळे अर्थात हा विषय काही नवा नाही. या विषयावर यापूर्वीही लेख आलेले असतील कदाचित कोणीतरी पी.एच.डी. साठीही हा विषय घेतला असेल. त्यामुळे यावर लिहावे की, न लिहावे ?  या संभ्रमात मी होतो. त्यावर उत्तरही माउलींनी ज्ञानेश्वरीत देउन ठेवले होते.

पांख फुटे पाखिरु | नुडे तरी नभीच थिरु |

गगन क्रमी सत्वरु |  तो गरुडही तेथे  || १७१२||

राजहंसाचे चालणे | भूतळी आलिया शहाणे |

आणिक काय कोणे | चालवेचिना  || १७१३|| अ १८

वेगवान गरुड आकाशात भरारी मारतो तशीच नुकतेच पंख फुटलेल्या पक्ष्याच्या पिल्लाने त्याच आकाशात उडू नये की काय ?

जगात राजहंसाची चाल डौलदार आहे म्हणून इतर कोणी चालूच नये की काय ?

ज्ञानेश्वरीत वाचताना मला एकुण १७ पक्ष्यांचे संदर्भ मिळाले .

यात १८ वा संदर्भ हा पक्षी / विहंग / पाखरू हे शब्द वापरले त्या ओव्या आहेत .

ज्ञानेश्वरीतील पक्षी
अनु क्र.	पक्ष्याचे नाव	अध्याय (ओवी)	छायाचित्र
१)	चकोर (१६) (Chukar partridge)	१(५६), १(२३१), ५(१०७), ६(२९), ६(४८५), ९(२३३,२३४), १०(४), ११(९६), १३(२७६), १३,(३२६), १३(६४२), १८(१३१३), १८(१५२०), १८(१६८७), १८(१७४८)
२)	राजहंस / हंस (१२) (Swan)	२(४), २(१२७), ६(१७७)हंस, ९(४४), ९(१४६)हंस, १३(३२५)हंस, १३(११४३), १४(२०७),  १५(२९६),  १६(१०९)हंस, १८(७९८)हंस,   १८(१७१३)
३)	वायस/ काऊळा/ कावळा/काऊ (११) (Crow)	१(२५१), ३(१९८)वा, ४(२४), ६(२९)वा, ९(४३८), १५(१३५)वा, १६(२८५)वा, १७(३०१), १८(५५६), १८(६८२), १८(१४८८)वा
४)	शुक/पुंसा (१०) (Rose-ringed parakeet)	६(७६), ६(१७६), ११(१७)पुं, ११(१०७)पुं, ११(१७०), १३(२४)पुं, १३(५५९), १३(११३७), १४(३८२), १८(३९३)
५)	गरुड (१०) (Eagle)	१(१३८), २(२१६), ९(३०६), ९(३९२), १०(२४९), ११(३३), ११(१६७), १३(३९४), १५(२९५), १८(१७१२)
६)	चातक (६) (Jacobin cuckoo)	९(२६३), १०(१८३), ११(६७९), १५(२०), १८(१३७७), १८(१४६८)
७)	मयुर/ मोर (५) (Peacock)	६(१७८), १४(३१९) मो, १३(८३६), १८(३८४), १८(१५२०) मो
८)	कोकिळ (५) (Koel)	१(२३०), ६(१७७), ६(४५०), ११(११३), १८(१५१९)
९)	बगळा (५) (Little Egret)	११(१५६), १३(२४७), १८(४८०), १८(६५४), १८(७१७)
१०)	डुडुळ (घुबड) (४) (Owl)	१४(२५१), १६(२३९), १८(३८५), १८(६८२)
११)	टिटिभू (टिटवी)(२) (Red Wattled lapwing)	१(६८), १६(२३४)
१२)	सारस (२) (Crane)	६(१७७), १८(७८५)
१३)	गिधाड (१) (Vulture)	२(२००)
१४)	चक्रवाक (१) (Brahminy duck)	१६(६)
१५)	ससाणा (१) (Hawk)	१६(३४५)
१६)	ढिवर (१) (Kingfisher)	१६(३१८)
१७)	पारवा/पारवी (१) (Pigeon)	१८(३८३)
१८)	पक्षी/विहंग (८)	९(३३९), ११(२५८), ११(६३४), १२(१८१), १३(४००,४०१), १५(२८८), १९(१६८)
	(१७) प्रकारचे पक्षी	(१०१) ओव्या

 *  सोळाव्या अध्यायात "तळे आटले की मासे पकडायला ढिवर जमा होतात" अशा अर्थाचा श्लोक आहे.

जै आटावे  होती जलचर। तै डोही मिळती ढिवर।
का पडावे होय शरीर । तै रोगा उदयो ॥३१८॥ अ. १६

या ठिकाणी ढिवर म्हणजे कोळी की ढिवर पक्षी (खंड्या (Kingfisher)) हे नक्की ठरवता आले नाही. कारण तळी किंवा ओढे आटून जेंव्हा छोटी छोटी डबकी तयार होतात तेंव्हा त्या ठिकाणी मासे पकडण्यासाठी ढिवर पक्षी सुध्दा (खंड्या (Kingfisher)) आलेले पाहायला मिळतात.

* चकोर हा उत्तर भारतात हिमालयाच्या पायथ्याशी सापडणारा पक्षी सोडला तर बाकी दाखले दिलेले सर्व पक्षी आपल्या आजूबाजूला दिसणारे शेतकरी आणि सामान्य माणसाच्या नित्य परिचयातले आहेत .

* ससाण्या बद्दलचा उल्लेख माऊली कुठल्या संदर्भात करतात बघा

पाशिके पोती वागुरा | सुनी ससाणे चिकाटी खोचरा |
घेउनी निघती डोंगरा पारधी जैसे ||३४५ || अ १६

* पारधी (रानात ) डोंगरात शिकारीला जातात तेंव्हा सोबत पाश , पोती , जाळ्या , कुत्री , ससाणे,  भाले  इत्यादी साहित्य घेउन जातात .

* ज्ञानेश्वरांनी पोपटासाठी पुंसा आणि शुक हे दोन शब्द वापरले आहेत . पोपटाला नळीच्या साहाय्याने पारधी कसे पकडतात याचे (शुक नलिका न्याय) वर्णन सहाव्या अध्यायात तीन श्लोकात केलेले आहे .

* टिटवीचा संदर्भ देतांना माऊलींनी पंचतंत्रातील टिटवी आणि समुद्राच्या कथेचा संदर्भ देतात.

की टिटिभू चाचूंवरी । माप सुये सागरी ।
मी नेणतु त्यापरी। प्रव्ते येथ ॥३६८॥ अ.१

ज्ञानेश्वरीतील घुबड

* ज्ञानेश्वरीतील डुडुळ (म्हणजे घुबड ) शब्द असलेल्या ४ ओव्या आलेल्या आहेत .

पैं आणिकही एक दिसे ।

जे दुष्कृतीं चित्त उल्हासे ।

आंधारी देखणें जैसें ।

डुडुळाचें ॥ १४-२५० ॥

विश्वाचें आयुष्य जेणें उजळे ।

तो सूर्यु उदैला देखोनि सवळे ।

पापिया फुटती डोळे ।

डुडुळाचे ॥ १६-२३९ ॥

म्हणौनि उमपा आत्मयातें ।

देहचिवरी मविजे एथें ।

विचित्र काई रात्रि दिवसातें ।

डुडुळ न करी ? ॥ १८-३८५ ॥

पैं द्राक्षरसा आम्ररसा ।

वेळे तोंड सडे वायसा ।

कां डोळे फुटती दिवसा ।

डुडुळाचे ॥ १८-६८२ ॥

या ओव्या वाचताना संस्कृत श्लोक आठवला .

यद्यमि तरणे : किरणै: सकलमिंद विश्वमुज्जलं विदघे |

तथापि न पश्चति घूक: पुराकृत भ्युज्यते कर्म ||

(सूर्य किरणांनी सारे जग उजळून जाते , घुबड मात्र ते पाहू शकत नाही . हा त्याच्या पूर्व कर्माचा दोष आहे .)

घुबडाला आपल्याकडे उगाच बदनाम केलेले आहे. त्याच्या बद्दल अफ़वा, अंधश्रध्दाही भरपूर आहेत. खरतर घुबड हे लक्ष्मीचे वहान आहे. त्याबाबतची कथा अशी आहे. सृष्टीची निर्मिती केल्यावर एक दिवस सर्व देवी-देवता पृथ्वीवर आले. पशु पक्ष्यांनी त्यांना पृथ्वीवर पायी फिरताना पहिले तेव्हा त्यांनी देवांना विनंती केली, तुम्ही पृथ्वीवर पायी फ़िरु नका. आम्हाला वाहनाच्या रुपात निवडा. देवी देवतांनी त्यांचे म्हणणे ऐकून त्यांना आपल्या वाहनाच्या रुपात निवडायला सुरुवात केली. जेव्हा लक्ष्मीची पाळी आली तेव्हा तीने सांगितले की कार्तिक अमावास्येला मी पृथ्वीवर येईन, त्या दिवशी मी तुमच्यापैकी एकाला माझे वाहन बनवेन. कार्तिक अमावास्येच्या दिवशी सर्व पशु पक्षी लक्ष्मीच्या वाटेकडे डोळे लावून बसले होते. रात्रीच्या वेळी जेव्हा लक्ष्मी पृथ्वीवर आली तेव्हा घुबडाने आपल्या तीक्ष्ण नजरेने तिला पहिले आणि तीव्र गतीने ते तिच्याजवळ पोहोचले आणि प्रार्थना केली की, मला तुमचे वाहन बनवा. तेव्हापासून घुबड लक्ष्मीचे वाहन आहे. तेव्हापासूनच लक्ष्मीला "उलूक वाहिनी" म्हटले जाते.

ग्रीक पुराणातली बुध्दीची (हुशारीची) देवी अथेना हिच्या जवळ घुबड दाखवलेले असते. आपल्या इथे आढळणार्‍या पिंगळा या लहान घुबडाचे इंग्रजी नाव यावरुनच Athena Brama असे आहे.  

Athena & Owl , Photo courtesy :- Wikipedia

या कथेत घुबडाची वैशिष्ट्ये अचूक पकडलेली आहेत. घुबडे निशाचर आहेत. रात्रीच्या काळोखात त्यांना चांगले दिसते आणि ते रात्री शिकार करतात. त्याचे मोठे डोळे आणि २७० अंशात फ़िरणारी मान (१३५ अंश दोन्ही बाजूला) यामुळे भक्ष्य पकडण्यासाठी घुबडे दृष्टि क्षमते बरोबर, ऐकण्याच्या क्षमतेवरही अवलंबून असतात. घुबडाचे कान एका सरळ रेषेत नसतात त्यामुळे त्याला अतिशय कमी आवाजही ऐकू येतात. मिट्ट काळोखात जमिनीवर वावरणार्‍या प्राण्यांच्या हालचालींमुळे होणाऱ्या सूक्ष्म आवाजाचा वेध घेऊन ती भक्ष्य पकडतात. अन्य भक्षक पक्ष्यांच्या तुलनेने घुबडे कमी वेगाने उडतात; परंतु ती वेगाने देखील उडू शकतात. घुबडाच्या पिसांच्या कडांची विशिष्ट दातेरी रचना असल्यामुळे त्यांच्या उडण्याचा आवाज कमी होतो. 

अशीच एक महाभारतातील सौप्तिक पर्वातील कथा आहे. श्लोक क्रमांक (10-1-36 ते 10-1-44) अश्वथामा , कृपाचार्य इत्यादी वनात (वडाच्या झाडाखाली) झोपलेले असतात. पांडवांचा नाश कसा करता येईल या विचारांनी अश्वथामा तळमळत असतो. त्याचवेळी झाडावर झोपलेल्या कावळ्यांच्या थव्यावर महाकाय घुबड हल्ला वेगाने पण गपचूप हल्ला करते आणि आपल्या तिक्ष्ण नख्यांनी कावळ्यांना फ़ाडून मारुन टाकते. झोपलेल्या कावळ्यांवर घुबडाने केलेला हल्ला पाहून अश्वथामाला पांडवांना निद्रिस्त असतांनाच मारता येईल ही कल्पना सूचते.   

सुप्तेषु तेषु काकेषु विस्रब्धेषु समन्ततः।

सोऽपश्यत्सहसा यान्तमुलूकं घोरदर्शनम्॥ 10-1-37(63982)

महास्वनं महाकायं हर्यक्षं बभ्रुपिङ्गलम्।

सुतीक्ष्णघोणानखरं सुपर्णमिव वेगितम्॥ 10-1-38(63983)

सोऽथ शब्दं मृदुं कृत्वा लीयमान इवाण़्डजः।

न्यग्रोधस्य ततः साखां पातयामास भारत॥ 10-1-39(63984)

सन्निपत्य तु शाखायां न्यग्रोधस्य विहङ्गमः।

सुप्ताञ्जघान विस्रब्धान्वायसान्वायसान्तकः॥ 10-1-40(63985)

केषाञ्चिदच्छिनत्पक्षाञ्शिरांसि च चकर्त ह।

चरणांश्चैव केषाञ्चिद्बभञ्ज चरणायुधः॥ 10-1-41(63986)

क्षणेनाघ्नत्स बलवान्येऽस्य दृष्टिपथे स्थिताः॥ 10-1-42(63987)

तेषां शरीरावयवैः शरीरैश्च विशाम्पते।

न्यग्रोधमण्डलं सर्वं सञ्छन्नं पर्वतोपमम्॥ 10-1-43(63988)

तांस्तु हत्वा ततः काकान्कौशिको मुदितोऽभवत्।

प्रतिकृत्य यथाकामं शत्रूणां शत्रुसूदनः॥ 10-1-44

 या १० श्लोकांमध्ये  व्यासांनी घुबडासाठी उलुक, पिंगल (पिंगळा), कौशिक, वायसान्तक (कावळ्यांचा संहार करणारा) असे ४ पर्यायी शब्द वापरलेले आहेत. अनेकदा दिवसा कावळे आपल्याला घुबडाच्या मागे लागलेले दिसतात. तर घुबड रात्री कावळ्यांवर हल्ला करते. घुबड आणि कावळ्यांमध्ये शत्रुत्व (वायसान्तक) का असते याची एक कथा जातक कथे मध्ये वाचायला मिळते. गरुड हा पक्ष्यांचा राजा पण तो विष्णूचेही वाहान असल्यामुळे त्याला आपल्या प्रजेसाठी वेळ मिळत नाही. त्यामुळे सर्व पक्षी घुबडाला आपला राजा बनवायचे ठरवतात. सल्ला घेण्यासाठी ते चौकस आणि हुशार कावळ्याकडे जातात. कावळा त्यांना विचारतो, अशा भयानक दिसणार्‍या , रात्री फ़िरणार्‍या कुरुप पक्ष्याला तुम्ही राजा का बनवता आहात? त्यामुळे पक्ष्यांचे मत बदलते आणि ते सभा घेऊन नवीन राजा निवडायचे ठरवतात. आपल्या राज्याभिषेकात विनाकारण विघ्न आणल्याने घुबड आणि कावळ्या मध्ये वैर सुरु झाले .

पंचतंत्रातही कावळे आणि घुबडांच्या वैरावर गोष्ट आहे . त्यात कावळे घुबडांवर कुरघोडी करतात. 

कवी हंसदेवाने अनुष्टुभ छंदात पशुपक्ष्यांचे रंग, रूप, आकार, सवयी याचा अभ्यास करुन 'मृगपक्षीशास्त्र' हा संस्कृत भाषेतील ग्रंथ लिहिला. यातील प्रथम खंडात १२७ पशूंची व द्वितीय खंडात ९७ पक्ष्यांची माहिती आहे.

वायसारति:  वायसद्वेषिणस्ते तु ये वायसविरोधीन: ||३४६॥ 

वायसांचा व्देष करणारे व त्यांचा नाश करणारे असल्याने (वायसारति - Barn Owl) हे त्यांचे नाव सार्थ ठरते. असा उल्लेख श्री मारुती चितमपल्ली यांनी "मृगपक्षिशास्त्र" या पुस्तकाच्या मराठी अनुवादात केलेला आहे. 

घुबड मोठ्या प्रमाणावर किटक, उंदीर, घुशी इत्यादी खाऊन ते माणसाला मदतच करते. महाराष्ट्रात १७ प्रकारची घुबडं आढळतात.  कोठी घुबड (Barn owl) , पिंगळा (Spotted Owlet / Athena Brama) आणि पिसांची शिंग असलेली हुमा घुबड (Spotted bellied Eagle-Owl) आणि शृंगी घुबड (Eurasian Eagle-Owl) ही आपल्याला मोठ्या प्रमाणावर पाहायला मिळतात. 

पिंगळा (Spotted Owlet / Athena Brama) P. C:- Rupak Pande

ज्ञानेश्वरीतील पक्षी यावर लिहीतांना घुबड या एकाच पक्ष्याचे इतके संदर्भ सापडत गेले. अजूनही नक्कीच असतील. घुबडासाठी ज्ञानेश्वरांनी जो "डुडुळ" हा शब्द वापरला आहे तो त्यानंतरच्या किंवा आधीच्या साहित्यात कोणी वापरला आहे का हेही शोधाता येईल.  

#dnyaneshawari#birdsindyaneshwari#birdsinmaharashatra#