सिंधुदुर्गावरील चिन्हाचा मागोवा (अपरिचित सिंधुदुर्ग भाग -२) Undiscovered Sindhudurg Part-2

 गावाला गेलो की, सिंधुदुर्गावर एक चक्कर ठरलेली असते. कोव्हीडच्या दहशतीमुळे किल्ल्यावर जाण्यासाठी तुरळक माणसे बोटीत होती. किल्ला बघायला वेळेचेही बंधन नव्हते. किल्ल्याच्या धक्क्याला बोट लागल्यावर तडक शिवराजेश्वर मंदिर गाठले. महाराजांना वंदन करुन थेट उत्तरेकडील तलाव गाठला तेथून फ़ांजीवर चढून किल्ल्याच्या प्रवेशव्दारा पर्यंत रमतगमत निघालो. मध्यंतरी पूरातत्व खात्याने किल्ल्याच्या दुरुस्तीचे काम हाती घेतले होते. पण या भागात तटबंदीची दुरुस्ती झालेली नाही. त्यामुळे तटबंदीतले आतले दगड उघडे पडलेले आहेत.

दगडावरील चिन्ह, सिंधुदुर्ग

अशाच एका दगडावर एक क्रॉस आणि त्याखाली मासा कोरलेला दिसला. बाजूला एक सूटा दगड उलटा पडलेला होता त्यावर त्याच चिन्हाचा छाप उमटलेला होता . या क्रॉस आणि माशाचे कोरीव काम एकदम ढोबळ होते. यापूर्वी माझ्या पाहाण्यात तरी हा दगड आणि त्यावरील चिन्ह आले नव्हते. पण यात क्रॉस असल्याने या चिन्हाचा संबंध ख्रिश्चन धर्माशी असणार हे उघड होते. त्या दृष्टीने शोधाशोध केल्यावर ख्रिश्चन धर्माच्या सुरुवातीच्या काळात उदयास आलेले चिन्ह “ixoye” = या ग्रिक शब्दाचा उच्चार इक्फ़ीस आणि अर्थ (Fish) मासा असा सापाडला. 

“ixoye” हा ग्रिक शब्द पाच अक्षरांपासून बनलेला आहे. 

· I = Iesous (Iasoos) is Jesus.  The first letter is ‘iota’, Ιησους.  हेसुस - जीजस

· X = Xristos (Christos) is Christ.  The first letter is ‘chi’, Χριστóς. ख्रिस्टोस = ख्राईस्ट 

· Θ = Theou (Theou) is God.  The first letter is ‘theta’, Θεοῦ. ऑफ़ गॉड

· Y = Yios (Huios) is Son.  The first letter is ‘upsilon’, Υἱός. हुयॉस सन ऑफ़

· E = Sotare (Sotare) is Savior.  The first letter is sigma’, Σωτήρ. सोटर = सेव्हिअर

(जीजस ख्राईस्ट सन ऑफ़ गॉड इस अवर सेव्हिअर ) Jesus Christ, Son of God is our savior

खिश्चन धर्माच्या सुरुवातीच्या काळात रोमन राज्यकर्ते, ज्यू आणि धर्ममार्तंडांपासून ख्रिस्त धर्म पाळणार्‍यांना धोका होता, त्यांना शिक्षा होत असे. त्यामुळे अनोळखी माणुस ख्रिश्चन आहे की नाही हे ओळखण्यासाठी माशाचे चिन्ह वापरले जात असे. हे चिन्ह वापरण्यास सोपे आणि समजण्यासही सोपे होते. यासाठी एकजण हवेत बोटाने माशाचा अर्धा आकार काढत असे दुसरा माणूस जर ख्रिश्चन धर्मावर विश्वास ठेवणारा असेल तर तो हवेत बोटाने माशाचा उरलेला अर्धा आकार काढत असे. त्यातून समान्धर्मियांची ओळख पटत असे. त्याचप्रमाणे ख्रिश्चन धर्मावर विश्वास असणार्‍या लोकांना एकत्र भेटण्याची जागा दर्शवण्यासाठी या माशाच्या चिन्हाचा उपयोग केला जात असे. ख्रिश्चन धर्म स्थिरावल्यावर या चिन्हाचा वापर चर्चेसच्या बांधकामातही केला गेला. या चिन्हात मासा उजवीकडे , डावीकडे किंवा वर तोंड केलेला चित्रित केला जातो, पण खाली तोंड असलेला मासा दाखवला जात नाही. माशाच्या आतल्या भागात क्रॉस किंवा ixoye किंवा दोन्हीही लिहीलेले असते. सिंधुदुर्ग किल्ल्यात असलेल्या चिन्हात क्रॉस आणि त्याखाली मासा वरच्या दिशेला तोंड करुन कोरलेला आहे.

क्रॉस आणि माशाचे चिन्ह कोणत्या काळात सिंधुदुर्ग किल्ल्यातील तटबंदीच्या दगडावर खोदले गेले असावे याचा विचार करतांना तीन शक्यता गृहीत धराव्या लागतील.

सिंधुदुर्ग किल्ल्याचा इतिहास पाहीला तर, मार्गशीर्ष वद्य २ शके १५८६ (२५ नोव्हेंबर १६६४) रोजी सिंधुदुर्गची पायाभरणी झाली . १९ मार्च १६६७ रोजी सिंधुदुर्ग बांधून तयार झाला. सिंधुदुर्ग किल्ल्या बद्दल सर्वात जास्त माहिती चित्रगुप्ताची बखरीत आहे. त्यात किल्ला बांधून झाल्यानंतरचे वर्णन पुढील प्रमाणे आहे. 

"... त्या कामावर नेहमी गोविंद विश्वनाथ प्रभू सुभेदार, कुंभारजुवे यात कुडाळकर पेशजीचे वतनदार शहाणे मनुष्य होते . त्यांसही नावाजून कामावर ठेउन महाराज राजगडास आले . तिसरे वर्षी जंजिरा मुस्तेद होत आला महाराजांस गोविंद विश्वनाथे खबर पाठविली . त्याजवरुन महाराज पनाळीयास येउन तेथून बावडे घाट उतरोन कोकणातून जंजिरा पाहावयास गेले सुमुहूर्त पाहुन आत प्रवेश केला . तोफा झाल्या . शर्करा वाटली . तदनंतर वास्तु करुन ब्राम्हण संतर्पण पाच हजारांचे करुन दान दक्षणा यथासांग संपादून पाथरुट यांचे नाईकास वस्त्रे व सोनियाची कडी दिधली आणि गोवेचे हुन्नरवंत फिरंगी यांस नावाजून कपतान जे होते त्यांस भरजरी वस्त्रे व सोनेची कडी देउन निरोप दिधला . तदुत्तर गोविंद विश्वनाथ प्रभू सुभेदार यास नावाजून प्रासादिक वस्त्रे , मंदिल जाबदी व चादर भरजरी व झगा मंदिलाचा व मोत्यांचा तुरा व चौकडा व सोनेची कंठी व खासा हुद्देतील फिरंगी जेनबी नवटाकी अतिउत्तम देउन बहुतप्रकारे नावाजिले आणि हे लोक शहाणे इतबारी परम युक्तीवान चतुर भरवंस्याचे म्हणोन जंजिरा पाहून आनंद जाहाला."

यात जरी गोव्याच्या फ़िरंग्यांचा उल्लेख आला असला तरी पोर्तुगिजांनी महाराजांना त्यांच्या उरावर किल्ला बांधण्याकरिता मदत केली असेल असे संभवत नाही. सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या बांधणीत एकही गोष्ट पोर्तुगिज धाटणीची दिसत नाही. जिंजीच्या किल्ल्याची पुनर्बांधणी करतांना चेन्नईच्या इंग्रज गव्हर्नर सर लँगहॉर्न यांना सुरुंग लावण्यासाठी आणि मोठ्या तोफ़ांचे गाडे बनवण्यासाठी कसबी इंग्रजांना पाठवण्याची पत्राव्दारे विनंती महाराजांनी केली होती पण इंग्रजांनीनी टाळाटाळ केली आणि शेवटपर्यंत एकही माणूस पाठवला नाही. त्यामुळे डच, पोर्तुगिज, इंग्रज हे समुद्रात किल्ला बांधण्यासाठी महाराजांना मदत करतील ही अशक्य कोटीतली गोष्ट आहे. सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या कामावर असलेला जमादार प्रमुख गोविंद विश्वनाथ प्रभू सुभेदार, कुंभारजुवे या गोव्यातल्या गावातला असावा. त्याने किल्ला बांधणीसाठी आसपासच्या गावातून आणलेल्या लोकांचा "गोवेचे हुन्नरवंत फिरंगी" असा उल्लेख बखरीत आला असावा. (पण यात पुढे "कपतान" असा उल्लेखही आलेला आहे). त्र्य.शं.शेजवलकरांनी यांनी गोविंद विश्वनाथ प्रभू खारेपटण जवळाच्या कुंभारजुवे गावाचा असावा असे म्हटले आहे.   

इसवीसन १७६५ मध्ये मेजर गॉर्डन व कप्तान जॉन वॉटसन आरमार घेउन सिंधुदुर्गावर चाल करुन गेले. इंग्रजांनी सिंधुदुर्ग किल्ला कोल्हापूरकरांकडून जिंकून घेतला. किल्ल्याचे नाव फोर्ट ऑगस्टस ठेवले. त्यानंतर १२ जानेवारी १७६६ ला तह होईपर्यंत सिंधुदुर्ग किल्ला त्यांच्या ताब्यात होता तेंव्हा डागडूजी करतांना हे चिन्ह दगडावर कोरलेले असण्याची शक्यता आहे. 

त्यानंतर इसवीसन १८१२ मध्ये एल्फ़िस्टन आणि कोल्हापूरकर छत्रपती यांच्यात तह होवून सिंधुदुर्ग किल्ला ब्रिटीशांच्या ताब्यात आला . कर्नल लायोनल स्मिथ याने आरमार सोबत घेउन मालवणला गेला आणि किल्ला ताब्यात घेतला . हा मह्त्वाचा किल्ला ताब्यात आल्यावर डागडूजी करतांना हे चिन्ह दगडावर कोरलेले असण्याची शक्यता आहे. 

चिन्ह कोरलेला दगड तटबंदीच्या वरच्या थरात असल्याने हे चिन्ह किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात आल्यावर कोरलेले असावे. अर्थात मी लेखात व्यक्त केल्या आहेत त्या सर्व शक्यता आहेत त्याला ठोस पुरावा नाही. पण या चिन्हाच्या निमित्ताने भरपूर वाचन झाले अनेक नविन गोष्टी समजल्या आणि सिंधुदुर्गाच्या या भेटीनेही नेहमीप्रमाणे मला समृध्द केले.   

संदर्भ :- 

श्री शिवछत्रपति संकल्पित शिवचरित्राची प्रस्तावना, आराखडा व साधने - त्र्यंबक शंकर शेजवलकर

जिंजी :- महेश तेंडुलकर

सिंधुदुर्ग :- आप्पा परब

अपरिचित किल्ले सिंधुदुर्ग भाग-१, हा ब्लॉग वाचण्याकरिता खालील लिंकवर टिचकी मारा.

https://samantfort.blogspot.com/2014/08/blog-post.html