सोनगड-पर्वतगड (Songad Parvatgad ;- offbeat forts in Nasik District)

Songad from Parvatgad 

नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर हे तालुक्याचे गाव मध्ययुगात यादव घराण्याची पहिली राजधानी होती . सिन्नरचे सुंदर कलाकुसर असलेले गोंदेश्वर मंदिर , एकतेश्वर मंदिर या परिसरात असलेले किल्ले एकेकाळच्या या ऐश्वर्यसंपन्न राजधानीची साक्ष देत उभे आहेत. कुठलेही राज्य सुरळीत  चालण्यासाठी सगळ्यात महत्वाचा असतो महसूल . शेतीशी तुलना करता व्यापार हे महसूल मिळविण्याचे सर्वात विश्वासार्ह साधन आहे . त्यामुळे सर्व राजांनी व्यापाराला बळकटी देण्यासाठी बंदरे तयार केली , बाजारपेठा वसवल्या . या बंदरे , बाजारपेठा , राजधानी यांना जोडणारे व्यापारी मार्ग तयार केले . या व्यापारी मार्गांचे रक्षण करण्यासाठी मोक्याच्या जागेवर किल्ले बांधले . सिन्नर - अकोले या राजधानी आणि बाजारपेठेला जोडणाऱ्या व्यापारी मार्गावर सोनगड आणि पर्वतगड हे दोन जोड किल्ले आजही उभे आहेत.

Parvatgad from Sonewadi 

सोनगड पर्वतगड या किल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव आहे सोनेवाडी . भाटघर धरणाच्या काठावर हे वसलेल बर्‍यापैकी सधन गाव आहे . आम्ही डोंबिवलीहून रात्री्चा प्रवास करुन पहाटे सोनेवाडीत दाखल झालो. ऱस्त्याला लागूनच शाळा होती. प्रवासाने आंबलेल अंग मोकळे होणे आणि सकाळी दोन किल्ले पाहणे यासाठी विश्रांती आवश्यक होती. शाळेच्या व्हरांड्यात स्लीपिंग बॅगा पसरल्या आणि मस्त ताणून दिली. भटकंती करता करता इतक्या वर्षात अशा किती शाळा आणि मंदिरांच्या वळचणीला झोपलो हे आठवताना झोप कधी लागली हे कळलेच नाही . तासाभरात पाखरांच्या आवाजाने जाग आली. कवी कल्पनेत गुंजारव, मंजुळ स्वर इत्यादी अनेक उपमा दिल्या असल्या तरी त्यादिवशी तो आवाज अर्धवट झोप झाल्याने कर्कश वाटत होता . त्या आवाजाने सगळेच उठले होते. त्यामुळे सकाळची आन्हीक उरकण्याच्या मागे सगळे लागले. तुषारने पेट्रोलवर चालणारा नवीन अमेरीकन स्टोव्ह आणला होता . प्रचंड वाऱ्यामुळे तो कुठे पेटवायचा हा प्रश्न होता शेवटी एक कोपरा मिळाल तिथे स्टोव्ह पेटवून चहा बनवला. चहा पिउन होइपर्यंत उजाडले होते.

Night stay at Sonewadi school 

अर्धा जून महिना सरला होता पण याभागात पाऊस सुरु झाला अजून नव्हता. दोन्ही किल्ले बघायला चार ते पाच तासांचा अवधी लागणार होता . त्यामुळे पहिला किल्ला उन्हाचा ताप वाढण्या आधी बघून झाला, तर दुसऱ्या किल्ल्यासाठी स्टॅमिना राहील हा विचार करुन किल्ल्याच्या दिशेने निघालो गाव अजून जाग होत होते . 

पडका वाडा , सोनेवाडी 

सोनेवाडीतल्या शाळेच्या समोर एक सिमेंटचा रस्ता गावात शिरतो . या रस्त्याने थोडेसे अंतर चालत गेल्यावर उजवीकडे एक पडका वाडा दिसला. या वाड्याच्या दरवाजाची लाकडी चौकट आणि वाड्यातील कमानी अजून टिकून होत्या त्यावर नेटकी कलाकुसर केलेली होती. वाड्यापासून  ५ मिनिटे चालत गेल्यावर कच्चा रस्ता लागतो.  तो ओलांडल्यावर आपण टेकडीच्या पायथ्याशी पोहोचतो. याठिकाणी टेकडीवर काही घरे आहेत त्यामुळे टेकडीवर चढायला पायऱ्या आहेत. या पायऱ्यानी आपण ५ मिनिटात टेकडीवर पोहोचतो.   टेकडीवरुन समोर लांबलचक पसरलेले पठार दिसते .  पठाराच्या उजव्या बाजूला गावाच्या मागेच असलेला डोंगर म्हणजे पर्वतगड दिसतो, तर पठाराच्या  डाव्या बाजूला  कातळटोपी असलेला डोंगर म्हणजेच  सोनगड दिसतो.  या दोन्ही किल्ल्यावर जाणारी वाट  या दोन डोंगरान्मधील खिंडीतून जाते . पठारावरुन मळलेल्या पायवाटेने खिंडीकडे जातांना वाटेत वनखात्याने पाणी अडवण्या जिरवण्यासाठी जागोजागी चर खोदलेले होते.  त्या चरांच्या बाजूला योग्य जागा शोधून आम्ही जमिनीत खड्डे खणायला सुरुवात केली. वर्षभर जमवलेल्या सोबत आणलेल्या विविध झाडांच्या बिया पेरायला सुरुवात केली. भटकंती सोबत दरवर्षी पावसाच्या सुरुवातीला आम्ही वेगवेगळ्या किल्ल्यांवर अशाप्रकारे बियाही पेरतो.

बीजारोपण 

सोनगड आणि पर्वतगड मधील खिंड 

पठारावरून किल्ल्यावर पोहोचायला १५ मिनिटे लागतात. वाटेत एके ठिकाणी डाळींबाची बाग केलेली होती. बिया पेरण्याचे काम चालू असल्याने आमचा वेग मंदावलेला होता.  मजल दरमजल आम्ही खिंडीपाशी पोहोचलो.  याठिकाणी मस्त वारा वाहात होता. खड्डे खणून घामेजलेल शरीर रिलॅक्स करण्यासाठी इथे थोडावेळ आराम केला. खणण्यासाठी आणलेली हत्यारे म्यान केली आणि पुढच्या चढाईला तयार झालो. किल्ल्याचा डोंगर पूर्व पश्चिम पसरलेला आहे. त्यावर  पश्चिमेस कातळ टोपी आहे. त्यामुळे दुरुन हा डोंगर शंकराच्या पिंडीसारखा दिसतो . या डोंगरावर अर्ध्या उंची पर्यंत वनखात्याने झाडे लावलेली आहेत. त्या झाडीतून तिरके तिरके चढत गेल्यावर साधारणपणे १५ मिनिटात आपण किल्ल्याच्या डोंगराच्या पूर्व टोकाकडे पोहोचतो. इथून एक डोंगरधार खाली उतरत रस्त्यापर्यंत जाते. या डोंगरधारे वरुनही किल्ल्यावर चढून येता येते. पण त्यासाठी सोनेवाडीच्या पुढे २ किमी जावे लागते. तिथे एक शाळा आणि दर्गा आहे.

कातळात खोदलेल्या पायऱ्या , सोनगड 

सोनगडचा कातळटप्पा 

सोनगडाच्या कातळटप्प्यावरील समाधी आणि खाली दूरवर दिसणारे भाटघर धरण 

सोनगड किल्ल्याचे उध्वस्त प्रवेशद्वार

टाक 

 दर्ग्या जवळून येणारी ही वाट सोनेवाडी गावातून येणाऱ्या वाटेला जिथे मिळते, त्याठिकाणी कातळात खोदलेल्या पायऱ्या आहेत. पायऱ्या चढून गेल्यावर आपण कातळ टोपीच्या पायथ्याशी पोहोचतो.  समोरच कातळ टप्प्यावर कोरलेल्या पायऱ्या दिसतात. त्या चढायला सुरुवात केली की डाव्या बाजूला निवडूंगाचा फड दिसतो. त्याखाली खांब टाके आहे. टाक पाहून परत वाटेवर येउन चढायला सुरुवात केल्यावर पायऱ्यांच्या बाजूलाचा दोन पावले कोरलेला समाधीचा दगड पाहायला मिळतो. पुढे चढत गेल्यावर डाव्या हाताला रचीव तटबंदीचे अवशेष दिसतात. त्या खाली कातळाला पांढरा रंग मारलेला आहे. या ठिकाणी किल्ल्याचे प्रवेशव्दार असावे. उध्वस्त प्रवेशद्वारातून किल्ल्यात प्रवेश करुन काही पायऱ्या चढून गेल्यावर आपला गडमाथ्यावर प्रवेश होतो. गडमाथ्यावर रचीव दगडांच्या तटबंदीचे अवशेष पाहायला मिळतात. तटबंदी ओलांडून पुढे गेल्यावर पांढऱ्या रंगाने रंगवलेले खंडोबाचे मंदिर दिसते. मंदिरा बाहेर उघड्यावर कावस आहे . त्याच्या बाजूला एक दगडी भांडे पडलेले आहे. मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ एक वेगळीच मूर्ती आहे. त्या मुर्ती समोर दोन छोटे नंदी ठेवलेले आहेत. मंदिरात खंडोबाची मुर्ती आहे. 

Khandoba Temple , Songad 

सोनगडावरील मुर्ती 

मंदिराच्या मागच्या बाजूला प्रचंड मोठे कोरडे टाके आहे. या टाक्यापासून पुढे चालत गेल्यावर आपण किल्ल्याच्या पश्चिम टोकावर पोहोचतो. येथून समोरच पर्वतगड पसरलेला दिसतो. त्याच्या मागे दुरवर आडचा किल्ला दिसतो. पूर्वेला भाटघर धरण दिसते. किल्ल्याच्या टोकावर भन्नाट वारा होता . नाश्ता करायला ही जागा अतिशय योग्य होती. पोटपूजा करुन आल्या मार्गाने किल्ला उतरायला सुरुवात केली. १५ मिनिटात गडाच्या पायथ्याशी खिंडीत पोहोचलो.

(सोनगडावरुन पर्वतगड आणि परिसराचा पाहाण्यासाठी खालील व्हिडीओ प्ले करा  )

समोर पर्वतगड आडवा पसरलेला दिसत होता पण किल्ल्यावर जाणारी पायवाट सापडत नव्हती. गावातील लोकांचा या भागात फारसा वावर नसावा. सकाळपासून आम्हाला कोणी गावकरी, गुराखी या भागात दिसला नाही . त्यामुळे आजपर्यंतचा अनुभव वापरुन पायवाट शोधायला सुरुवात केली. खिंडीतून गावाच्या दिशेला तोंड करुन तिरके पर्वतगड चढण्यास सुरुवात केली. पायवाट सापडत नव्हती पण साधारणपणे १५ मिनिटे चढल्यावर एका  सपाटीवर पोहोचलो. या ठिकाणी ठळक पायवाट बाभळीच्या वनात शिरताना दिसली. या वाटेने ५ मिनिटे चढल्यावर  एका कातळटप्प्याशी पोहोचतो . हा कातळ टप्पा चढण्यास थोडा कठीण आहे. तो १० मिनिटात पार केल्यावर समोर निवडुंगाची पुरुषभर उंचीचे फड दिसायला लागले. या निवडुंगाच्या मधून जाणाऱ्या पायवाटेने साधारणपणे १० मिनिटे चढल्यावर एका मोठ्या तलावापाशी पोहोचलो. तलाव सुकलेला होता एका कोपऱ्यात थोड पाणी आणि त्याच्या बाजूला चिखल होता. तलावात उतरल्यावर आमच्या चाहूलीने चिखलात बसलेल्या बेडकांच्या फौजेने पाण्यात उड्या घेतल्या. पाण्याच्या दुसऱ्या बाजूने गेल्यावर त्या बाजूच्या बेडकानी पाण्यात उड्या मारल्या . हा खेळ बराच वेळ चालू होता . सध्या मोठ्या प्रमाणावर होणाऱ्या काजव्या महोत्सवाला टफ कॉंपिटीशन म्हणून पुढच्या वर्षी बेडूक महोत्सव इथे भरवू या अशी कल्पना मांडली. त्यावर इतरांनी पण त्यात भर घातली. भरपूर हसल्यामुळे सगळा थकवा निघून गेला. खरच सध्याचा ट्रेंड बघता असा बेडूक महोत्सव भरवला तर हौशी लोकांची कमतरता नक्कीच भासणार नाही. तलावाच्या डाव्या बाजूला पाण्याची तीन टाकी आहेत . त्यातील एक टाक बुजलेले आहे . टाकी पाहून तलावाला वळसा घालून एका  टेकडावर  पोहोचलो . हे किल्ल्याचे सर्वोच्च स्थान आहे .

Rock Patch of Parvatgad

पुरुषभर उंचीचा निवडुंग

तलाव , पर्वतगड 

टाक , पर्वतगड 

येथून आड किल्ला , डुबेरा किल्ला , सोनगड आणि भाटघर धरण दिसते. इथे तर भन्नाट वारा सुटला होता एका जागी उभे राहाणे मुश्किल होत होते . त्यामुळे तिथे योग्य जागा बघून बसकण मारली . कितीही वेळ इथे बसल तरी समाधान झाल्यासारखे वाटत नव्हते. पण कातळटप्पा उतरायचा होता आणि खिंडीत उतरणारी पायवाट पण शोधायची होती . त्यामुळे किल्ला उतरायला सुरुवात केली . कातळटप्पा उतरल्यावर उंचीवरून गवतामुळे अस्पष्ट झालेली पायवाट दिसली . या पायवाटेने खिंडीत उतरायला १५ मिनिटे लागली. दोन्ही किल्ले वेळेत बघून झाले होते . हाती वेळ उरला होता तो सत्कारणी लावण्यासाठी पर्वतगडाच्या उतरावर खड्डे खोदून उरलेल्या बिया पेरल्या आणि परतीचा प्रवास चालू केला.

(पर्वतगडावरुन सोनगड आणि परिसर पाहाण्यासाठी खालील व्हिडिओ प्ले करा )

जाण्यासाठी : - सोनगड आणि पर्वतगड या किल्ल्याच्या पायथ्याशी सोनेवाडी हे गाव आहे . सोनेवाडी गावात पोहोचण्यासाठी मुंबईहून घोटी मार्गे सिन्नर गाठावे. सिन्नर - पुणे रस्त्यावर सिन्नरहून १० किमी अंतरावर गोदेवाडी फाटा आहे . हा रस्ता थेट अकोलेला जातो. या रस्त्यावर गोंदेवाडी - दापूर - चापडगाव - सोनेवाडी हे अंतर १६ किमी आहे . सोनेवाडी ते अकोले १७ किमी सोनेवाडी ते सिन्नर २३ किमी आणि सोनेवाडी ते नाशिक ५३ किमी अंतर आहे . सिन्नर आणि अकोलेहून दर तासाला सोनेवाडीला जाण्यासाठी एस टी बसची सोय आहे . सिन्नर आणि गोदेवाडीहून सोनेवाडीसाठी जीप्स आहेत .

दोन्ही किल्ल्यांवर पिण्यालायक पाणी नाही. किल्ले पाहाण्यासाठी ५ तास लागतात. पर्वतगडावर  रॉकपॅच असल्याने पावसाळ्यात किल्ल्यावर जाणे टाळावे .

बीजारोपण

#offbeattrekinsahyadri #fortsinNasik #offbeatforts #offbeattreksinMaharashtra